Przeczytaj
Geneza socrealizmu
Po zakończeniu II wojny światowej Polska znalazła się w strefie wpływów Związku Sowieckiego. Państwo polskie zostało w każdej dziedzinie podporządkowane decyzjom płynącym z Moskwy. Po likwidacji partii opozycyjnych i polskiego podziemia niepodległościowego zaczęto wprowadzać w całym kraju system polityczny i gospodarczy na wzór sowiecki. W 1949 roku narzucono polskiej kulturze doktrynę realizmu socjalistycznegorealizmu socjalistycznego, która stała się ważnym elementem budowania komunistycznych społeczeństw. Zaś dzieło sztuki postrzegano jako ważne i skuteczne narzędzie propagandowe.
Realizm socjalistyczny zwany socrealizmem to kierunek, który proponował całościowy sposób ujmowania świata. Został proklamowany przez Maksima Gorkiego, publicystę i pisarza rosyjskiego. Dzieła Gorkiego zostały uznane przez władzę radziecką za ideał literatury, ponieważ posiadało realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu, czego przykład znajdujemy w poniższym tekście.
MatkaW ciasnym pokoiku rodziło się uczucie duchowego braterstwa robotników całej ziemi. Uczucie to, stapiające wszystkich w jedną duszę, wzruszało i matkę. I chociaż nie rozumiała go, to jednak wyprostowywało ją ono swoją siłą radosną i młodą, upajającą i pełną nadziei.
— Co z was za ludzie! — powiedziała pewnego razu do chachołachachoła. — Wszyscy są dla was towarzyszami — Ormianie, i Żydzi, i Austriacy — za wszystkich — smutek i radość!
— Za wszystkich, mateńko, za wszystkich! — wykrzyknął chachoł — dla nas nie ma narodów, nie ma plemion, są tylko towarzysze i tylko wrogowie. Wszyscy robotnicy — to — nasi towarzysze, wszyscy bogacze, wszystkie rządy — to nasi wrogowie. Kiedy ogarniesz ziemię dobrymi oczyma, kiedy zobaczysz, jak wielu jest nas robotników i ile jest w nas siły — to tak radośnie, tak świątecznie robi się na sercu! I tak samo, mateńko, czuje Francuz i Niemiec, kiedy przyjrzą się życiu, i tak samo cieszy się Włoch. Wszyscy jesteśmy dziećmi jednej matki, niezwyciężonej myśli o braterstwie roboczego ludu wszystkich krajów ziemi. Ta myśl ogrzewa nas, jest słońcem na niebie sprawiedliwości, a niebo to — w sercu robotnika. I kimkolwiek on jest i jakkolwiek się nazywa — socjalista jest zawsze naszym bratem w duchu, teraz i zawsze i na wieki wieków!
W ZSSR, a potem w innych państwach, zaczęły przy rządach powstawać specjalne wydziały do spraw kultury i ideologii. Szczególną rolę w ich powstawaniu pełnił Andriej Żdanow, który stał się przykładem realizowania polityki represji i nadzoru ideologicznego w życiu kulturalnym państwa. W Polsce podobną rolę pełnił Włodzimierz Sokorski, pisarz, minister kultury i sztuki, który mocno promował sztukę socrealistyczną. W krajach socrealistycznych życie kulturalne i sztuka miały być podporządkowane wytycznym przekazywanym przez władze partyjne. Człowiek doby socjalizmu musiał być aktywistą i działaczem realizującym postulaty marksizmu‑leninizmumarksizmu‑leninizmu i pozostawać oddanym sprawującej władzę partii.
Założenia socrealizmu
Podstawowe założenia socrealizmu w sztuce można określić w trzech punktach:
dzieło sztuki musi posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść,
warstwy robotnicze i chłopskie muszą otrzymać możliwość brania udziału w kulturowym życiu państwa,
twórczość artystyczna musi przedstawiać potrzeby i zwykle życie obywateli państwa.
Realizm socjalistyczny zakładał przede wszystkim realizowanie kategorii politycznych wyrażonych przez to, co pożądane i to, co szkodliwe dla partii i społeczeństwa. Dlatego sztuka socrealizmu miała funkcję propagandową, która umacniała władzę partii i piętnowała przejawy wszelkiej niesubordynacji wobec tej władzy. Akcja wielu utworów socrealistycznych rozgrywała się w przestrzeni miejskiej, w fabrykach, na placach budowy czy w nowo powstających socrealistycznych miastach takich jak Nowa HutaNowa Huta.
Literatura socrealizmu
Literatura socjalistyczna miała przede wszystkim promować rewolucyjne przemiany polityczne i kształtować nowy typ społeczeństwa. Pojawiły się liczne tłumaczenia literatury rosyjskiejrosyjskiej i radzieckiejradzieckiej, które ukazywały wdrożenie nowej ideologii i wychowanie pokolenia wierzącego w założenia socjalizmu. Zwiększono nakłady książek, by literatura stała się dobrem powszechnym i dostępnym dla każdego. Literatura przechodziła przez mechanizm cenzury oraz była oceniana według propagandowych i ideowych wytycznych. Przestano drukować utwory powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym i czasach Młodej Polski, zaś książki pochodzące z tego okresu wycofano z bibliotek. Wiele z nurtów literatury spotkało się z krytyką.
Założeniem literatury socrealistycznej miała być prostota i bliskość prostemu człowiekowi. Proza w tym czasie była pisana codziennym, potocznym i nieskomplikowanym językiem. W powieściach przedstawiano głównie realne oblicze rzeczywistości. Założenia te tylko pozornie jednak wiązały się realizmem. W rzeczywistości przedstawiano rzeczywistość utopijną, będącą optymistyczną wizją życia w ustroju komunistycznym.
Powieści okresu socjalizmu to głównie proza polityczna, produkcyjnaprodukcyjna i masowa, często opowiadająca o bohaterach klasy robotniczej. W powieści politycznej przedstawiano ideologów i przywódców kraju, którzy dzielnie walczyli o jego stabilną przyszłość. Bohaterami literackimi stali się też robotnicy, a głównym tematem ich wysiłek wkładający w uprzemysłowienie kraju. Bohaterowie ci byli przedstawiani jako ludzie o silnych przekonaniach i czystym, prostym charakterze, którzy zmuszeni byli walczyć z obcą (najczęściej kapitalistyczną) siłą lub obcymi szpiegami, którzy starali się sabotować realizację szczytnych założeń bohaterów. Fabuła więc zazwyczaj odzwierciedlała ówczesne podłoże ideologiczne. Często przedstawiała walkę rządu z analfabetyzmem, kułactwemkułactwem i kościołem, które partia uważała za swoje największe zagrożenie i określała jako wrogów klasowych i „pijawki na zdrowym ciele społeczeństwa”. Typową cechą literatury było ograbienie jej z jakiegokolwiek psychologizmu. Postaci pojawiające się na kartach literatury były pozbawione psychologicznej głębi i uosabiały zestaw cech odwzorowujących ideologiczne idee partii.
Należy pamiętać o jeszcze jednym motywie, który pojawił się w literaturze polskiej a mianowicie o przyjaźni i sojuszu polsko‑radzieckim. Zresztą wiele felietonów, odezw i listów na ten temat było publikowanych w gazetach codziennych. W Życiu Warszawy znajdujemy wiele artykułów, w którym podnoszony jest temat przyjaźni między narodami.
List Rady Państwa, Rządu i KG PZPR do Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, Rady Ministrów ZSRR i KG KPZRDzień podpisania układu o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej polsko‑radzieckiej jest datą przełomową nie tylko w dziejach stosunków polsko‑radzieckich, jest równocześnie jednym z największych historycznych wydarzeń w dziejach narodu polskiego, na wieki związanego dziś nierozerwalną, braterską przyjaźnią z narodami Związku Radzieckiego. W ciągu 10 lat, które upłynęły od dnia zawarcia układu sojuszniczego, dzięki pomocy radzieckiej wyzwoliliśmy ostatecznie nasz kraj, odzyskaliśmy odwieczne polskie ziemie na zachodzie, utrwaliliśmy sprawiedliwą granicę pokoju na Odrze i Nysie Łużyckiej, odbudowaliśmy Polskę z ruin i zgliszcz wojennych. W ciągu 10 lat nie było takiej dziedziny życia w Polsce, w której nie odczulibyśmy dobroczynnego wpływu pomocy radzieckiej.
Poezja nie była tak popularna jak literatura powieściowa. Nie oznacza to jednak, że i jej nie podporządkowano wytycznym realizmu socjalistycznego. Poezja miała być żarliwa ideowo, afirmatywnaafirmatywna wobec nowej rzeczywistości, realizować nakaz „walki o pokój”, a także powinna ukazywać nowe życie w powojennej Polsce jako dobre i piękne. Osobnym zagadnieniem jest poezja i literatura tworzona na cześć funkcjonariuszy partyjnych a przede wszystkim ku czci Józefa Stalina. Pisane były głównie były panegirykipanegiryki i sielankisielanki przedstawiające ich proste życie, pracę dla ludu oraz ukazujące ich wyjątkowy charakter i zalety. Jednym z poetów tworzących taką poezję penegiryczną był Władysław Broniewski.
Słowo o StalinieRewolucja - parowóz dziejów”...
Chwała jej maszynistom!
Cóż, że wrogie wiatry powieją?
Chwała płonącym iskrom!Chwała tym, co wśród ognia i mrozu
jak złom granitowy trwali,
jak wcielona wola i rozum,
jak Stalin.[...]
Socrealizm przestaje mieć znaczenie po 1956 roku - w okresie tzw. odwilżyodwilży, jednak literatura nadal jest podporządkowana partii oraz mechanizmom cenzury. Zmienia się natomiast siła oddziaływania tej pierwszej. Literatura posocrealistyczna nie jest już tak nakierowana na ideowość i propagandę.
Słownik
(ros.) w skrócie określany jako socrealizm; kierunek w literaturze, filmie i sztukach plastycznych, ściśle związany z doktryną stalinizmu, głoszący zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki
(łac. affirmatio - potwierdzenie) - potwierdzający coś, pozytywny, aprobujący
koncepcja stworzona i rozwijana przez Włodzimierza Lenina jako ideologia obowiązująca w państwach komunistycznych; jej charakterystyczną cechą było podporządkowanie idei rewolucji ludowej; głosiła tezy o nieuchronnym upadku kapitalizmu, podkreślała rolę sprawującej władzę partii, do której mógł należeć każdy bez wyjątku
okres w historii Polski rozpoczynający się pod koniec 1956 roku, trzy lata po śmierci Stalina, który charakteryzował się przede wszystkim poluźnieniem norm obyczajowych oraz złagodzeniem cenzury
zaprojektowane od podstaw i powstałe na początku lat 50. XX wieku miasto przemysłowe, zbudowane na potrzeby propagandy komunistycznej, które obecnie jest dzielnicą Krakowa
uroczysty wiersz pochwalny, w którym sławiona jest jakaś osoba lub wydarzenie. Panegiryki są pełne pochlebstw i zachwytu; dotyczą głównie znanych osobistości
propagandowa nazwa Polski w czasie dominacji Związku Radzieckiego w latach 1944‑1989
inaczej produkcyjniak; powieść tworzona zgodnie z wytycznymi socrealizmu; opowiadała o robotnikach, którzy przyczyniają się do budowania Polski Ludowej, a z drugiej ścierali się w walce ze spekulantami, agentami obcego wywiadu czy przedwojennymi kapitalistami; wśród autorów powieści produkcyjnej można wymienić Jana Wilczka (Numer 16 produkuje), Tadeusza Konwickiego (Przy budowie), Aleksandra Ścibora‑Rylskiego (Węgiel) czy Kazimierza Brandysa (Obywatele)
utwór poetycki przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego
bogatych chłopów i właścicieli ziemskich