Klasyfikacja zagrożonych gatunków

Jednym z kluczowych zadań stawianych obecnie przed naukowcami jest monitorowanie zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym, w tym również w świecie roślin i zwierząt. Już w latach 60. XX wieku z inicjatywy badaczy i ekologów powstała Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych. Jest to swoisty rachunek sumienia, jaki przyrodnicy wystawili ludzkości. Publikacja zawiera spis wszystkich gatunków zwierząt, które wyginęły lub są w większym lub mniejszym stopniu zagrożone wyginięciem. W edycji z roku 2011 umieszczono w niej ponad 45 tysięcy gatunków zwierząt.

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych stała się wzorcem dla wersji lokalnych. Pierwsze wydanie Czerwonej Księgi Zwierząt Polski opracowano w latach 90. XX wieku. Pracę zespołu kilkudziesięciu naukowców z całego kraju koordynował Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (obecnie Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk). Publikacja zawiera listę ginących gatunków zwierząt na terenie kraju wraz z ich dokładnym opisem oraz mapami rozmieszczenia poszczególnych populacji. Wymienione gatunki zaliczone są do jednej z kilku kategorii, w zależności od stopnia zagrożenia.

EX (extinct) gatunki wymarłe – gatunki, których występowania na świecie nie potwierdzono od co najmniej półwiecza bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki.

EXP (extinct in Poland) – gatunki, których występowania w Polsce nie potwierdzono od co najmniej półwiecza bądź notowane jeszcze później, ale nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki.

CR (critically endangered) – gatunki, których liczebność zmalała w kraju do poziomu jednostek czy setek osobników bądź takie, które zachowały już tylko pojedyncze stanowiska lub których tempo zanikania (w sensie liczebności i/lub areału) kształtuje się w odpowiedniej skali wartości przyjętej przez IUCN.

EN (endangered) - gatunki zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na małą populacjępopulacjapopulację, porozrywany, wyspowy zasięg i/lub niepokojące tempo zanikania (w sensie liczebności i/lub areału).

VU (vulnerable) - gatunki narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek populacyjny (choćby tylko lokalny), straty siedliskowe lub nadmierną eksploatację, jednak zanotowany lub prognozowany dla tych gatunków proces zanikowy jest odpowiednio wolniejszy niż w przypadku wcześniejszych kategorii. Zaliczane są tu gatunki, których populacje są jeszcze stosunkowo liczne i/lub stabilne, ale niemające dobrych perspektyw rozwojowych. Ich regres może nastąpić i nasilać się, jeśli nie zostaną usunięte przyczyny zagrożenia dostrzegane w Polsce i krajach sąsiednich.

NT (near threatened) – gatunki bliskie zaliczenia do poprzedniej kategorii, ale jeszcze się do niej niekwalifikujące.

Gatunki zwierząt wpisane na listę Polskiej Czerwonej Księgi otoczone są szczególną ochroną, w tym również prawną. Ochronie podlegają również siedliskasiedliskosiedliska zamieszkiwane przez te zwierzęta. W przypadkach, kiedy liczebność populacji danego gatunku spada poniżej poziomu krytycznego, podejmuje się szereg działań. Określane są one jako restytucja gatunku. Termin ten oznacza odbudowanie populacji danego gatunku i przywrócenie go do pierwotnego stanu zaburzonego najczęściej przez nieracjonalną gospodarkę człowieka. Restytucja dotyczy tych gatunków zwierząt, których populacje są tak mało liczne, że bez pomocy człowieka mogłyby w najbliższym czasie wyginąć. Celem jest wzrost liczebności populacji. Działania restytucyjne polegają więc na otoczeniu egzemplarzy danego zwierzęcia opieką oraz stworzeniu im jak najlepszych warunków do życia i rozmnażania się. Odbywa się to głównie w wyznaczonych, kontrolowanych przez człowieka miejscach - rezerwatach lub ośrodkach „hodowlanych”. Kiedy poszczególne osobniki osiągną odpowiedni wiek, masę ciała oraz zdolność do samodzielnego przeżycia, są wypuszczane na wolność. Zwierzęta powracające do natury mogą uzupełnić populację jeszcze istniejącą lub być wypuszczane w miejscach swojego dawnego występowania, gdzie zostały wytępione lub samoistnie wyginęły. W takim przypadku mówimy o reintrodukcji, która jest jednym z działań restytucji.

Restytucja i reintrodukcja mogą dotyczyć zarówno roślin, jak i zwierząt, jednak najlepsze wyniki osiągane są, kiedy biosferę postrzega się systemowo, czyli jako zespół współzależnych elementów. Podczas takich działań należy więc chronić całą biocenozębiocenozabiocenozę i biotopbiotopbiotop, które składają się na ekosystem.

Pierwsze próby ratowania zagrożonych gatunków w Polsce zostały podjęte już 100 lat temu. Najbardziej spektakularnym przykładem było odbudowanie populacji żubra europejskiego. Niewiele osób wie, że oglądane w naturze w Puszczy Białowieskiej lub w licznych zagrodach hodowlanych czy ogrodach zoologicznych żubry znajdywały się na skraju zagłady. Tylko dzięki wytrwałości i pasji przyrodników udało się podjąć stosowne działania zwiększające populację tego zwierzęcia z kilku do kilku tysięcy osobników.

Reintrodukcja zwierząt w Polsce

R1Ag11E3ftoey

Zdjęcie przedstawia stado żubrów z młodymi. Żubry idą po łące. Zwierzęta mają dużą i ciężką głowę, małe oczy, krótkie rogi skierowane do góry i zagięte do środka. Przód tułowia wygląda na bardzo potężny na skutek silnie rozwiniętego kłębu i porastającej go kasztanowo-brunatnej sierści. Cielęta mają dużo jaśniejszą sierść niż dorosłe osobniki.

Sukces restytucji, a współcześnie również reintrodukcji, żubra europejskiego – największego ssaka naszego kontynentu - do polskich i europejskich lasów pozwala z optymizmem obserwować projekty dotyczące innych zwierząt. Współcześnie interesującym przykładem reintrodukcji jest program odtworzenia w Polsce populacji sokoła wędrownego. Ten niegdyś szeroko rozpowszechniony ptak stał się ofiarą nowoczesnego rolnictwa i stosowania pestycydów. Dzisiaj zaangażowane organizacje przyrodnicze we współpracy z leśnikami, lokalnymi samorządami oraz przedsiębiorstwami odnotowują udane próby przywracania sokołów do natury.

Ciekawostka

R1e3psB2t6yNg1

Zdjęcie przedstawia głowę sokoła wędrownego. Ma ciemne i brązowe pióra na czubku głowy, jasne kreski na bokach głowy i karku, a kremowo ubarwiony spód uwidacznia grube i ciemne kreski. Na policzkach ma czarny „wąs” kontrastującym z białym policzkiem. Dziób u nasady jest żółty. Pióra na skrzydłach mają brązową barwę z jasnymi obrzeżami.

Sokoły wędrowne to ptaki, które nie unikają terenów zurbanizowanych, chociaż nie są to ich naturalne siedliska. Wiele par wybiera na miejsca gniazdowania wysokie konstrukcje wybudowane przez człowieka, jak choćby budynki czy kominy. Jedna z par sokoła wędrownego gniazduje od końca lat 90. XX wieku na Pałacu Kultury i Nauki. Gratką dla ornitologów jest możliwość podglądania codziennego życia sokołów, co możliwe jest dzięki zamontowanej kamerze przekazującej obraz online. Znaczna część gniazd sokoła wędrownego znajduje się również na wysokich kominach rafinerii w Płocku, zakładów chemicznych we Włocławku czy w Policach.

Słownik