Przeczytaj
Walka o wspólny cel. Powstanie partii politycznychpartii politycznych
W drugiej połowie XIX w. nastąpiło upowszechnienie się w Europie systemów demokratycznych i poszerzenie zakresu swobód obywatelskich. Przyczyniło się to do wzrostu zainteresowania polityką coraz szerszego grona ludzi, także spośród grup dotychczas biernych politycznie. A to prowadziło do kształtowania się nowoczesnych partii politycznych, które zaczęły się pojawiać w miejsce dotychczasowych otwartych i dość luźnych struktur, zwanych klubami politycznymiklubami politycznymi. Partie były organizacjami o charakterze masowym, skupiającymi wielu członków, miały strukturę oraz własny program polityczny. Brały też udział w walce politycznej, zdobywały miejsca w parlamentach, a w konsekwencji przejmowały władzę w państwach. W tym sensie stały się ogniwem pośrednim między obywatelem a władzą państwową.
Pierwsze partie polityczne powstały w Wielkiej Brytanii. Partia Konserwatywna i Partia Liberalna nawiązywały do tradycji stronnictw politycznych: konserwatywnego stronnictwa torysówtorysów i postępowego wigówwigów. Przez długi czas w Europie to właśnie ideologiaideologia konserwatywnakonserwatywna i liberalnaliberalna miały zasadnicze znaczenie. Przemiany cywilizacyjne, ekonomiczne i ustrojowe drugiej połowy XIX w. przyniosły dyskredytację ideologii liberalnej i powstanie nowych ideologii: socjalistycznejsocjalistycznej, narodowej oraz chadeckiej, które przez następne lata stanowiły podstawę dla kształtowania się partii politycznych i na długie dziesięciolecia zdominowały krajobraz polityczny Europy.
Proletariusze wszystkich narodów, łączcie się
Rozstrzygnij, czy pomnik ten powstał w czasach współczesnych, czy może w epoce bliższej obu myślicielom. Uzasadnij odpowiedź.
W drugiej połowie XIX w. największe znaczenie zdobył ruch socjalistyczny. Przyczynił się do tego szybki wzrost liczby robotników w czasie intensywnej industrializacji. Za twórcę ruchu socjalistycznego uznaje się Karola Marksa. Zakładał on, że w warunkach rozkładającego się kapitalizmu wyzyskiwana dotychczas klasa robotnicza zjednoczy się spontanicznie i wywoła internacjonalistycznąinternacjonalistyczną rewolucję. W jej wyniku miało dojść do likwidacji klasy bogaczy i przejęcia władzy przez robotników. Głównym założeniem myśli marksistowskiejmarksistowskiej stała się zatem walka między kapitalistami a klasą pracującą, w konsekwencji której powstałby system komunistycznykomunistyczny. Wszystkie środki produkcji – fabryki, przedsiębiorstwa – uległyby uspołecznieniu, tzn. nastąpiłoby przejęcie ich przez społeczeństwo. Według Marksa zryw rewolucyjny miał największe szanse na powodzenie w kraju najbardziej uprzemysłowionym, w którym klasa robotnicza była najliczniejsza, czyli w Wielkiej Brytanii. Tak Marks pisał o walce klas:
Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych. […] Nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne, które się wyłoniło z upadającego społeczeństwa feudalnego, nie zniosło przeciwieństw klasowych. Stworzyło tylko, w miejsce dawnych, nowe klasy, nowe warunki ucisku, nowe formy walki.
Nasza epoka, epoka burżuazjiburżuazji, wyróżnia się jednak tym, że uprościła przeciwieństwa klasowe. Całe społeczeństwo rozszczepia się coraz bardziej na dwa wielkie wrogie obozy […].
Burżuazja podporządkowała wieś panowaniu miasta. […] tak samo uzależniła kraje barbarzyńskie od krajów cywilizowanych, narody chłopskie od narodów burżuazyjnych, Wschód od Zachodu.
Ale burżuazja nie tylko wykuła oręż, który niesie zagładę; stworzyła także ludzi, którzy tym orężem pokierują – nowoczesnych robotników, proletariuszy. Z początku walczą poszczególni robotnicy, potem robotnicy jednej fabryki, następnie robotnicy jednej gałęzi pracy w jednej miejscowości przeciwko pojedynczemu burżua […]. […] konflikty między pojedynczym robotnikiem a pojedynczym burżua przybierają coraz bardziej charakter konfliktów między dwiema klasami.
Indeks dolny Wyjaśnij na podstawie fragmentu, w jaki sposób Marks rozumiał pojęcie walki klas. Indeks dolny koniecWyjaśnij na podstawie fragmentu, w jaki sposób Marks rozumiał pojęcie walki klas.
Cytat za: Robert Śniegocki, Historia od kongresu wiedeńskiego do I wojny światowej, cz. 2, Nowa Era, Warszawa 2004, s. 172.
Od początku w ruchu socjalistycznym występowały rozbieżności. W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. w wielu krajach europejskich, dzięki demokratyzacji życia politycznego, robotnicy zaczęli zdobywać wpływy polityczne, a rządy coraz częściej wprowadzały ustawodawstwo socjalneustawodawstwo socjalne, co stopniowo przyczyniało się do poprawy bytu pracowników. W tej sytuacji robotnicy tracili zainteresowanie stosowaniem metod rewolucyjnych, zwłaszcza że w Europie Zachodniej zaczęły powstawać partie, które tworzyły programy alternatywne wobec komunizmu, np. w Niemczech – Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, w Wielkiej Brytanii – Partia Pracy.
W myśli socjalistycznej zaczęto więc zwracać uwagę na możliwość dokonywania zmian drogą ewolucyjną zamiast rewolucyjną. Zrezygnowano z promowania walki klas na rzecz stopniowego wprowadzania zmian korzystnych dla klasy pracowniczej na drodze reform parlamentarnych. Idee te stały w sprzeczności z marksizmem, który zakładał rewolucję i ustanowienie w jej wyniku dyktatury proletariatu. Zwolenników nowych nurtów w socjalizmie nazwano rewizjonistamirewizjonistami i reformistami, a reprezentowany przez nich nurt socjaldemokracjąsocjaldemokracją.
Wrogowie państwa
Z czasem z socjalizmu zaczęły się wyłaniać bardziej radykalne odłamy, reprezentowane przez Pierre’a Josepha Proudhona i Michaiła Bakunina. Obaj odrzucali instytucję państwa, w tym również państwa socjalistycznego, występowali przeciwko Kościołowi i systemowi kapitalistycznemu. Państwo ich zdaniem było formą ucisku wobec obywateli i niosło tylko zło i przemoc.
Proudhon sprzeciwiał się zorganizowanej walce klasy robotniczej i postulował wprowadzenie zmian drogą reform. Bakunin uważał, że instytucja państwa powinna zostać zastąpiona przez samorządzące się wspólnoty, w których ludzie wzajemnie sobie pomagają. Wspólnoty te miały powstać w wyniku rewolucji przeprowadzonej przez tajną organizację spiskową. Bakunin odrzucał własność prywatną, natomiast jego zdaniem podział dóbr w komunach miał się dokonać w sposób spontaniczny (bakunizm).
Osobnymi doktrynami były syndykalizm i anarchoterroryzm. Pierwsza z nich, prezentowana przez Georges’a Sorela, głosiła, że robotnicy za pośrednictwem związków zawodowych (syndykatów) powinni walczyć na drodze rewolucji o realizację celów ekonomicznych, a dopiero w drugiej kolejności – politycznych. Rewolucja rozumiana była przez Sorela jako ogólnoświatowy strajk robotników, który doprowadzić miał do upadku systemu kapitalistycznego. Rolę instytucji państwowych przejąć miały syndykaty.
Przedstawicielem anarchoterroryzmu był natomiast Piotr Kropotkin, rosyjski działacz o arystokratycznym pochodzeniu, zwany anarchistycznym księciem. Postulował on realizację celów anarchistycznych na drodze działań terrorystycznych. Kropotkin postrzegał je jako indywidualny czyn zbrojny wymierzony w instytucję państwa bądź każdego, kto taką instytucję reprezentował.
Z jakim przyjęciem spotkały się słowa Bakunina?
Naród ponad wszystko
Opisz, jak wyglądała lekcja w XIX-wiecznej szkole francuskiej. Jaki był stosunek uczniów do przekazywanych treści?
Na drugą połowę XIX w. przypadł także wzrost popularności idei narodowych i rozwój ideologii nacjonalistycznejnacjonalistycznej. W XIX w. granice geograficzne krajów w wielu regionach nie pokrywały się z granicami narodowymi, tzn. nie obejmowały terenów zamieszkanych przez ten sam naród. Poza tym wiele nacji nadal nie miało własnych państw, ponieważ wchodziły w skład wielonarodowych i wieloetnicznych organizmów politycznych, takich jak imperium Habsburgów, Carstwo Rosyjskie czy państwo osmańskie. Celem ruchów narodowych było zatem odzyskanie autonomii lub utraconej państwowości oraz zjednoczenie narodów we wspólnych granicach. Naród dla wielu Europejczyków stał się najwyższą wartością, rozumianą jako wspólnota połączona pochodzeniem etnicznym, tradycją, językiem, kulturą i historią, a także mająca takie same interesy. Coraz powszechniej jednak uważano, że silne narody mogą narzucać własną tożsamość słabszym.
Powstanie narodów stało się możliwe dzięki rozpadowi struktury stanowej, gdy zniknęły przegrody oddzielające różne grupy społeczne i zapanowała względna równość wszystkich wobec prawa. Nacjonalizm, dla którego najwyższym dobrem i najwyższą formą organizacji społecznej był naród (a nie państwo), stał się w drugiej połowie XIX w. jedną z najważniejszych ideologii, dającą podstawę dla kształtowania się partii politycznych.
Zwróć uwagę na to, co znajduje się w górnej partii pomnika. Jakie wydarzenie zostało uznane za najważniejsze i zapoczątkowujące dzieje Rosji?
Z powrotem do ojczyzny
Rozwój ruchów nacjonalistycznych wpłynął także na formowanie się pojęcia nowoczesnego narodu w środowiskach żydowskich. Druga połowa XIX w. to okres wzmożonych prześladowań mniejszości żydowskiej i wzrost antysemickich nastrojów w Rosji i wielu krajach zachodniej Europy. W tym czasie zaczęło się również pojawiać przekonanie, że Żydzi są nie tylko wspólnotą religijną, ale też narodową, wyróżniającą się swoim językiem, kulturą, obyczajowością. W ten sposób Żyd, który dotychczas był postrzegany jako wyznawca religii, stał się Żydem, członkiem odrębnego narodu.
Narodowy ruch żydowski przyjął nazwę syjonizmusyjonizmu. Stawiał sobie za cel utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie. Bezpośrednią przyczyną powstania ruchu był proces francuskiego oficera pochodzenia żydowskiego, Alfreda Dreyfusa, bezpodstawnie oskarżonego o szpiegostwo na rzecz Niemiec. Trwający 10 lat proces i związana z nim antyżydowska nagonka, uświadomiły twórcy ruchu syjonistycznego, Theodorowi Herzlowi, że asymilacja, której od dawna podlegali Żydzi, nie chroni ich przed antysemityzmem, natomiast ocalić ich może tylko posiadanie własnego państwa. W latach 80. XIX w. rozpoczęła się emigracja żydowska do Palestyny, do 1914 r. była ona jednak dość nieliczna.
Określ, przedstawicielami jakiej narodowości są osoby przedstawione po prawej i po lewej stronie zdjęcia.
„Papież robotników”
W drugiej połowie XIX w. Kościół katolicki został postawiony przed nowymi wyzwaniami. Coraz trudniej było mu ignorować radykalne przemiany cywilizacyjne, które zaszły w świecie w ciągu ostatniego półwiecza, takie jak proces industrializacji i wszystkie związane z tym zjawiska – z liberalizacją systemów politycznych, rozdziałem Kościoła od państwa oraz tendencjami laickimi na czele. Dużym zagrożeniem okazał się dla niego zwłaszcza socjalizm, który propagował wartości antychrześcijańskie.
W 1878 r. papieżem został Gioacchino Pecci, który przyjął imię Leona XIII. Nowy papież dostrzegał i rozumiał zagrożenia, jakie niosła ze sobą industrializacja, złe warunki życia i pracy robotników oraz popularność idei socjalistycznych i nacjonalistycznych. W 1891 r. ogłosił encyklikęencyklikę Rerum novarum, która stała się podstawą nowego spojrzenia na kwestie robotnicze. W dokumencie tym papież zdecydowanie przeciwstawił się rewolucyjnemu socjalizmowi, stojąc na stanowisku, że władza państwowa pochodzi od Boga, a wszelkie nierówności społeczne mają charakter praw przyrodzonych. Papież opowiedział się po stronie istniejącego porządku społecznego, uznając własność prywatną za niepodważalny fundament stosunków społecznych. Jednocześnie wystąpił w obronie robotników. Zaapelował do rządów oraz kapitalistów o to, by podjąć działania na rzecz poprawy warunków życia i pracy klasy robotniczej. Tym samym Leon XIII sformułował zasadę solidaryzmu społecznego, czyli współdziałania wszystkich dla dobra wspólnego – w miejsce postulowanej przez marksistów walki klas. Nowa nauka społeczna Kościoła stała się podstawą ideową dla powstania katolickich partii politycznych, zwanych chadeckimi (od skrótu ChD, czyli chrześcijańskiej demokracji). W porównaniu z innymi ugrupowaniami partie chadeckie rozwijały się wolniej i na znaczeniu zyskały dopiero w następnym stuleciu.
Opisz strój koronacyjny papieży. Przypomnij sobie, jak nazywa się papieskie nakrycie głowy.
Słownik
(z łac. pars – część) organizacja społeczna o określonym programie politycznym, mająca na celu zdobycie władzy
forma organizacji politycznej niemająca charakteru masowego, o dość luźnej strukturze, zastąpiona przez partie polityczne
zbiór poglądów politycznych określających cele polityczne i metody ich osiągania, na podstawie których kształtują się programy polityczne
(z ang. Tories od tory – określenia irlandzkiego zbója) nazwa nadana angielskiemu ugrupowaniu politycznemu powstałemu pod koniec XVII w., będącemu wyrazicielem interesów monarchii, Kościoła i ziemiaństwa
angielskie ugrupowanie polityczne powstałe pod koniec XVII w., występujące przeciwko dążeniom absolutystycznym monarchii, w późniejszym czasie przekształciło się w Partię Liberalną
(z łac. conservare – zachowywać) ideologia dążąca do zachowania starego porządku społecznego i stająca w obronie tradycyjnych wartości, przeciwstawiająca się zmianom
(z łac. liberalis – wolnościowy, od liber – wolny) ideologia polityczna uznająca wolność za wartość najwyższą, narodziła się na przełomie XVIII i XIX w.
(z łac. societas – wspólnota) ideologia polityczna powstała w latach 30. i 40. XIX w., jej celem było stworzenie społeczeństwa opartego na zasadach równości oraz wspólnocie środków produkcji
(z łac. communis – wspólny, powszechny) ideologia polityczna, której celem jest stworzenie społeczeństwa bezklasowego, opartego na braku własności prywatnej oraz wspólnej własności środków produkcji i wspólnym podziale dóbr
ideologia polityczna nawiązująca do nazwy partii powstałej w Niemczech, mająca na celu zmniejszenie nierówności społecznych oraz uspołecznienie środków produkcji na drodze stopniowych reform
(z gr. anarchia – bezrząd, brak władzy) doktryna polityczna odrzucająca władzę państwową i własność prywatną
światopogląd polityczno‑gospodarczy wywodzący się z myśli Karola Marksa oraz Fryderyka Engelsa, którego głównymi założeniami była rewolucja społeczna, celem zaś było zdobycie władzy oraz wprowadzenie dyktatury proletariatu
(z łac. natio – naród) ideologia polityczna uznająca naród za wartość najwyższą
(chrześcijańska demokracja) nurt w myśli politycznej i społecznej, który pojawił się pod koniec XIX w. w odpowiedzi na rosnące wpływy socjalizmu; główne jego założenia zostały zawarte w papieskiej encyklice Rerum novarum
(z łac. pontificatus – urząd i władza arcykapłana, pontyfika, od pontifex – pontyfik, budowniczy mostów) okres sprawowania władzy przez papieża w Kościele katolickim
(z gr. ἐgammakappaύkappalambdaiotaomicronς, enkyklios – okólnik, pismo wędrujące) orędzie (także w formie pisemnej) papieża skierowane do biskupów i wiernych
(z franc. bourgeoisie – mieszczaństwo) wyższa warstwa mieszczaństwa, termin używany na określenie ogółu przedsiębiorców, osób zamożnych
ustawy wydawane celem ochrony praw robotników, np. prawo do płatnych urlopów, wprowadzane stopniowo w Europie w latach 20. i 30. XIX w.
(z łac. revisio, D. revisionis – ponowne widzenie) kierunek w ruchu robotniczym kwestionujący główne założenia marksizmu: rewolucję społeczną oraz dyktaturę proletariatu
wojna w latach 1870–1871, zakończona klęską Francji, której Prusy odebrały Alzację i Lotaryngię oraz na którą nałożyły wysokie kontrybucje
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
(z łac. inter – między + natio – naród) ideologia dążenia do współpracy wszystkich narodów
Słowa kluczowe
świat w drugiej połowie XIX w., świat na początku XX w., nowe ideologie w XIX w., socjalizm, komunizm, liberalizm, marksizm, rewizjonizm, syjonizm, nacjonalizm, internacjonalizm, społeczna nauka Kościoła katolickiego, solidaryzm społeczny
Bibliografia
Historia doktryn politycznych. Materiały źródłowe, wyb. A. Reiss, F. Ryszka, A. Szcześniak, Warszawa 1972.
N. Davies, Europa, tłum. E. Tabakowska, Znak, Kraków 2009.
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.