Znaczenie bakterii w przyrodzie

Obieg materii

Bakterie odgrywają zasadniczą rolę w procesach obiegu materii, mając zdolność do rozkładu detrytusudetrytusdetrytusu. Dzięki ich działalności złożone związki organiczne obecne w martwych szczątkach roślinnych i zwierzęcych są rozkładane do prostych związków nieorganicznych, m.in. amoniaku, wody i dwutlenku węgla. Związki te są następnie wykorzystywane przez inne organizmy i tym samym zostają ponownie włączone w obieg materii. Przedstawiona zdolność bakterii klasyfikuje te organizmy w ekosystemach do poziomu troficznego destruentów (reducentówreducent (destruent)reducentów).

Rx6sCQkcRvWz21
Detrytus, czyli martwa materia organiczna tworzona przez szczątki roślin (powalone pnie drzew, opadłe gałęzie, suche liście) oraz zwierząt (padlina, odchody), gromadzące się na powierzchni gleby i dnie zbiorników wodnych.
Źródło: http://pixabay.com, domena publiczna.

Obieg pierwiastków

Wynikiem obiegu materii jest obieg pierwiastków w przyrodzie. Bakterie, posiadając zdolność do przeprowadzania procesów polegających na przekształcaniu związków nieorganicznych do form przyswajalnych przez inne organizmy, przyczyniają się do krążenia azotu, węgla, fosforu i siarki w przyrodzie.

RmDaNEl2J84rA1
Ilustracja przedstawia obieg azotu w przyrodzie. Na ilustracji pochmurne niebo z piorunami. Pada deszcz. Poniżej warstwa zielona – trawa i dwa krzewy, pomiędzy którymi siedzi zając. Na dole warstwa gleby. Strzałka w dół od piorunów na niebie z napisem: wiązanie azotu. Od tego kolejne strzałki w dół do gleby: 1. bakterie azotowe w korzeniach roślin motylkowych Rhizobium, 2. bakterie azotowe żyjące w glebie Azotobacter, od tego strzałka w prawo Amoniak en ha cztery plus bakterie nitryfikacyjne Nitrosomonas, azotany trzy en o dwa minus bakterie nitryfikacyjne Nitrobacter. Kolejna strzałka w górę do azotany pięć en o trzy minus i strzałka w prawo do bakterii denitryfikacyjnych znajdujących się blisko powierzchni gleby. Od bakterii strzałka w górę w stronę chmur i na górze napis: azot atmosferyczny en dwa. Od azotanów pięć strzałka nad powierzchnię gleby z napisem: rośliny. Od roślin strzałka w dół pod powierzchnię ziemi, napis: mikroflora rozkładu – grzyby oraz bakterie tlenowe i beztlenowe. Od nich strzałka w dół z napisem amonifikacja do amoniaku en ha cztery plus. Od zająca strzałka w dół do mikroflory rozkładu.
Najwięcej azotu jest w atmosferze, występuje on w postaci cząsteczek N. Różne gatunki bakterii posiadają zdolność przekształcania związków azotu. Wiązanie azotu oznacza przemianę wolnego azotu atmosferycznego do przyswajalnego przez organizmy amoniaku i jonów amonowych. Odbywa się to z udziałem enzymu nitrogenazy. Proces ten przebiega w warunkach beztlenowych. Nitryfikacja jest procesem dwuetapowym, a w każdym z etapów biorą udział inne rodzaje bakterii glebowych. Amoniak i jony amonowe przekształcane są do NO, a następnie do NO. Denitryfikacją nazywa się proces redukcji NO do wolnego azotu N. W procesie amonifikacji organiczne związki azotu, np. mocznik czy związki pochodzące z martwych organizmów, przekształcane są do amoniaku i jonów amonowych.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Azot wchodzi w skład związków organicznych takich jak: białka i kwasy nukleinowe. Pierwiastek ten w formie cząsteczkowej w ilości 78% występuje w ziemskiej atmosferze. W tej postaci jest on nieprzyswajalny dla większości organizmów, za wyjątkiem niektórych bakterii. Bakterie glebowe z rodzaju Azotobacter mają zdolność do wiązania azotu cząsteczkowego NIndeks dolny 2 i redukowania go do amoniaku NHIndeks dolny 3. Związek ten rozpuszcza się w wodzie i przyjmuje postać jonu amonowego NHIndeks dolny 4Indeks górny +. Część jonów bakterie zużywają na własne potrzeby metaboliczne. Niewykorzystana część jonów amonowych trafia do gleby i może zostać pobrana przez korzenie roślin lub ulec dalszym przekształceniom.

RykVGQ8ULVGGo1
Zdolność do wiązania azotu cząsteczkowego N2 i przekształcania go do formy przyswajalnej – amoniaku NH3 – mają także sinice (cyjanobakterie) z rodzaju AnabaenaNostoc. Proces zachodzi w warunkach beztlenowych i jest katalizowany przez enzym o nazwie nitrogeneza. W tym celu sinice wytwarzają specjalne komórki – heterocysty, które są przystosowane do przeprowadzania przedstawionego procesu. Heterocysty otacza gruba ściana komórkowa nieprzepuszczająca tlenu. Komórki te posiadają uwsteczniony aparat fotosyntetyczny – w czasie fotosyntezy nie powstaje w nich tlen.
Źródło: Philippe Bourjon, YAMAMAYA, licencja: CC BY-SA 4.0.

Związki protekcjonistyczne z roślinami

Bakterie współtworzą związki protekcjonistycznezwiązki protekcjonistyczne (nieantagonistyczne)związki protekcjonistyczne z organizmami roślinnymi. Na przykład bakterie brodawkowe z rodzaju Rhizobium wchodzą w symbiozęsymbioza (mutualizm obligatoryjny)symbiozę z roślinami motylkowymi – grochem, koniczyną czy łubinem. Bakterie brodawkowe przenikają z gleby przez włośniki do komórek korzenia rośliny, czego zewnętrznym przejawem jest wytwarzanie przez roślinę charakterystycznych brodawek korzeniowych. Bakterie te mają zdolność do wiązania azotu cząsteczkowego i przekształcania go do formy przyswajalnej przez rośliny, którą przekazują roślinnemu gospodarzowi. Z kolei roślina oddaje część produktów fotosyntezy bakteriom uzyskującym w ten sposób źródło pokarmu. Korzyść ze współpracy jest zatem obustronna.

Ryd4oCVmxCrMQ1
Komonica błotna Lotus uliginosus to gatunek rośliny z rodziny motylkowatych, która wchodzi w zależność symbiotyczną z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium. Na korzeniach rośliny powstają bulwkowate narośla zwane brodawkami.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Frank Vincentz, www.flickr.com, https://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Związki protekcjonistyczne ze zwierzętami

Bakterie współtworzą związki protekcjonistyczne z organizmami zwierzęcymi. Na przykład krętki z rodzaju Pillotina wchodzą w symbiozę z termitami. Owady te posiadają długie jelito w postaci komory fermentacyjnej, w której pobrany pokarm bogaty w celulozę ulega trawieniu. Rozkład pobranego pokarmu jest możliwy tylko przy udziale enzymów produkowanych przez krętki zasiedlające jelito owadów.

R3XwjstXXuR1Q1
Termitiera,  czyli gniazdo termitów, jest zbudowane z przeżutego drewna będącego pokarmem tych owadów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Inne zwierzęta roślinożerne również korzystają z działalności symbiotycznych bakterii zdolnych do trawienia celulozy, np. krowa posiada bogatą florę bakteryjną w jednej z komór żołądka zwanej żwaczem. Ma on pojemność około 80 l i jego treść jest zasobna w symbiotyczne bakterie – w 1 ml może znajdować się do 100 mln komórek bakterii.

Bakterie jelitowe zasiedlają również przewody pokarmowe zwierząt mięsożernych i wszystkożernych, w tym człowieka. Dzięki ich obecności trawienie pokarmu jest ułatwione. Dostarczają one również gospodarzom witaminy K i B. Stosowanie antybiotyków prowadzi do wyjałowienia przewodu pokarmowego i skutkuje upośledzeniem trawienia pokarmu i niedoborem witamin.

Zakwit wód

W sprzyjających warunkach świetlnych, termicznych i troficznych w zbiornikach wodnych obserwuje się gwałtowny wzrost fitoplanktonu, który nadaje wodzie charakterystyczne, zielone zabarwienie. W skład fitoplanktonu wchodzą cyjanobakterie i protisty roślinopodobne. Rozwój tych organizmów w krótkim czasie prowadzi do powstania na powierzchni wody zwartej biomasy, która odcina dostęp światła do głębszych warstw wody i tym samym hamuje fotosyntezę wodnych organizmów autotroficznych. Obumarłe mikroorganizmy z fitoplanktonu opadają na dno zbiornika i nasilają procesy rozkładu, prowadząc do zmniejszenia zawartości tlenu w wodzie. W czasie ich rozkładu wydzielane są substancje toksyczne.

R15fOYMJktDDk1
Coraz powszechniejsze występowanie zakwitów wód świadczy o zaburzeniu równowagi ekologicznej. Przyczynia się do tego nieuporządkowana gospodarka wodno‑ściekowa.
Źródło: Agnieszka Kwiecień (Nova), http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Znaczenie bakterii w gospodarce człowieka

Wykorzystanie bakterii w przemyśle spożywczym

W przemyśle spożywczym bakterie wykorzystywane są m.in. do otrzymywania produktów nabiałowych, takich jak jogurty, kefiry, ser żółty czy twaróg oraz produktów kiszonych, np. ogórków i kapusty. W tym celu wykorzystuje się naturalne zdolności bakterii do prowadzenia fermentacji mlekowej polegającej na beztlenowym rozkładzie węglowodanów. W wyniku tego procesu mikroorganizmy uzyskują energię niezbędną do życia. Produktem reakcji jest kwas mlekowy. Opisany proces przeprowadzają bakterie mlekowe: laseczki Lactobacillus caseiLactobacillus plantarum oraz paciorkowce Streptococcus lactisStreptococcus cremoris.

1

Wykorzystanie bakterii w przemyśle farmaceutycznym i medycynie estetycznej

Rx5idIZnEtLZT1
Pierwsza fotografia przedstawia probówkę ze stałym podłożem mikrobiologicznym. Na powierzchni podłoża widoczna jest warstwa promieniowców z rodzaju Streptomyces wykorzystywanych do produkcji antybiotyków. Druga fotografia przedstawia pałeczki E. coli widziane pod skaningowym mikroskopem elektronowym. Trzecia fotografia przedstawia twarz kobiety w trakcie zabiegu wstrzyknięcia kwasu botulinowego. Widoczne są dłonie lekarza w lateksowych rękawiczkach trzymające strzykawkę napełnioną kwasem botulinowym z igłą wbitą w okolicy żuchwy.
Źródło: El Bingle, NIAID, madamelenamazur, flickr.com, pixabay.com, licencja: CC BY-NC 2.0.

Wykorzystanie bakterii w rolnictwie i ochronie środowiska – biologiczne oczyszczanie ścieków, bioremediacja

W rolnictwie bakterie wykorzystywane są m.in. do biologicznego zwalczania szkodników upraw. Przykładem jest bakteria Bacillus thuringiensis Berliner, która w czasie tworzenia form przetrwalnikowych wytwarza romboidalne kryształy białkowe, działające toksycznie na larwy owadów.

Rs6t9L9J70CJS1
Ilustracja ukazująca wykorzystanie form przetrwalnikowych bakterii Bacillus thuringiensis Berliner. Elementy ilustracji: 1. Uprawa bawełny lub kukurydzy Roślinę spryskuje się zawiesiną, która zawiera przetrwalniki bakteryjne., 2. Przetrwalniki Bacillus thuringiensis Zawierają białkowe kryształy z owadobójczą toksyną., 3. Rozpuszczenie kryształów W zasadowym środowisku jelita kryształy są rozpuszczane, co powoduje aktywację toksycznego białka Cry., 4. Perforacja błony jelitowej Cząsteczki białka Cry wbudowują się w błonę komórkową nabłonka jelita środkowego, tworząc w nim pory i niszcząc zwartą strukturę nabłonka. Zawartość jelita wypływa na zewnątrz, a larwa owada umiera., 5. Namnażanie bakterii w jelicie Wewnątrz jelita nadal następuje namnażanie bakterii Bacillus thuringiensis wraz z przetrwalnikami i kryształami.
Przetrwalniki Bacillus thuringiensis z białkowymi kryształami są nanoszone na uprawę roślinną w postaci zawiesiny, którą zjadają larwy owadów. W przewodzie pokarmowym owada dochodzi do rozpuszczenia kryształów i aktywacji toksycznego białka Cry. Cząsteczki tego białka wbudowują się w nabłonek jelita środkowego, zaburzając jego funkcjonowanie, co w konsekwencji prowadzi do śmierci owada.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W ochronie środowiska bakterie wykorzystywane są do bioremediacjibioremediacjabioremediacji. Stanowi ona zespół metod i technik wykorzystujących naturalne zdolności mikroorganizmów do całkowitego lub częściowego usuwania zanieczyszczeń. Przykładem praktycznego wykorzystania bakterii do usuwania zanieczyszczeń są biologiczne metody oczyszczania ścieków komunalnych i przemysłowych. Zanieczyszczona woda zawiera związki organiczne, które bakterie wykorzystują m.in. jako źródło pokarmu i rozkładają je do prostych związków nieorganicznych, np. wody i dwutlenku węgla. W wyniku tych procesów dochodzi do usunięcia zanieczyszczeń organicznych.

R1Ty5wGRLbZwU1
Jedną z technik biologicznego oczyszczania ścieków jest tzw. złoże zraszane. Złoże ma postać kolumny wypełnionej żwirem, piaskiem lub substancjami syntetycznymi tworzącymi porowatą strukturę. Na powierzchni powstałych zagłębień rozwija się tzw. biofilm, czyli galaretowata masa składająca się z bakterii, grzybów, protistów i nicieni. Od góry złoże zraszane jest ściekami, a od dołu wtłaczane jest świeże powietrze. Dzięki mikroorganizmom obecnym w  biofilmie dochodzi do tlenowego rozkładu zanieczyszczeń organicznych. Procesy te prowadzą do usunięcia zanieczyszczeń z przepływającej wody.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Związki antagonistyczne z roślinami i zwierzętami

Bakterie pasożytniczepasożytnictwopasożytnicze wchodzą w związki antagonistycznezwiązki antagonistycznezwiązki antagonistyczne z roślinami i zwierzętami, stanowiąc istotny czynnik chorobotwórczy. Bakteriozybakterioza roślinBakteriozy to choroby roślin wywołane zakażeniami bakteryjnymi. Ich objawem są m.in.: powstawanie narośli, więdnięcie i plamistość liści, upośledzenie wzrostu i rozwoju organizmów roślinnych.

RecodvbMiHEJv1
Bez lilak i bakterioza bzu lilaka Syringa vulgaris – choroba bakteryjna objawiająca się powstawaniem brunatnych plam na liściach. Plamy te z czasem ciemnieją, a liść ulega skręceniu i obumarciu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Jerzy Opioła, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Bakterie wywołują również choroby u zwierząt i ludzi. Wprowadzenie szczepień ochronnych, wykorzystanie antybiotyków w leczeniu zakażeń, stosowanie środków dezynfekcyjnych i podstawowych zasad higieny przynosi dobre rezultaty w walce z bakteriami chorobotwórczymi. Przykłady chorób bakteryjnych występujących u ludzi to: cholera, dur brzuszny, czerwonka bakteryjna, gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła i rzeżączka.

Słownik

amonifikacja
amonifikacja

część cyklu azotowego; proces polegający na przekształcaniu organicznych związków azotowych w amoniak przez niektóre bakterie glebowe

bakterioza roślin
bakterioza roślin

choroba bakteryjna roślin

bioremediacja
bioremediacja

(gr. bíos – życie, łac. remedium – środek zaradczy) procesy biotechnologiczne, wykorzystujące naturalne zdolności mikroorganizmów do neutralizowania zanieczyszczeń środowiska

denitryfikacja
denitryfikacja

część cyklu azotowego; proces polegający na rozkładaniu azotanów do azotu gazowego przez niektóre bakterie glebowe

detrytus
detrytus

( łac. detritus – rozdrobniony) martwa materia organiczna tworzona przez szczątki roślin (powalone pnie drzew, opadłe gałęzie, suche liście) oraz zwierząt (padlina, odchody), gromadzące się na powierzchni gleby i dnie zbiorników wodnych

nitryfikacja
nitryfikacja

część cyklu azotowego; proces polegający na przekształcaniu amoniaku w azotan przez niektóre bakterie glebowe

pasożytnictwo
pasożytnictwo

(gr. para – obok, sitismos – żywienie) rodzaj związku antagonistycznego pomiędzy dwoma organizmami, w którym jeden z nich (pasożyt) czerpie korzyści z drugiego (gospodarza) ponoszącego straty

reducent (destruent)
reducent (destruent)

(łac. reduco – zmniejszam, niszczę) organizm, który pozyskuje substancje odżywcze z rozkładu martwej materii organicznej, przekształcając ją do materii nieorganicznej

symbioza (mutualizm obligatoryjny)
symbioza (mutualizm obligatoryjny)

(gr. sym- – współ-, bíos – życie) rodzaj związku protekcjonistycznego pomiędzy dwoma organizmami, w którym oba z nich odnoszą obopólne korzyści i nie mogą bez siebie samodzielnie funkcjonować

związki antagonistyczne
związki antagonistyczne

(gr. antagōnisma – opozycja) oddziaływania pomiędzy dwoma organizmami, z których jeden odnosi korzyści, a drugi ponosi straty; do związków antagonistycznych zaliczamy drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność i konkurencję

związki protekcjonistyczne (nieantagonistyczne)
związki protekcjonistyczne (nieantagonistyczne)

oddziaływania pomiędzy dwoma organizmami, z których co najmniej jeden odnosi korzyści, a drugi nie ponosi strat; do związków protekcjonistycznych zaliczamy symbiozę (mutualizm obligatoryjny), protokooperację (mutualizm fakultatywny) i komensalizm