Liberalizm

R1DaBN9hmqMpF1

Ilustracja przedstawia gilotynę. Na ostrzu gilotyny narysowany jest tygrys oraz krzycząca postać. Pod ostrzem gilotyny znajduje się płonąca kula ziemska oraz zakrwawiony otwór na głowę. Na górze drewnianej konstrukcji gilotyny znajdują się dwa zakrwawione topory oraz czerwona czapka, do której przyczepione są dwie płonące świece oraz czerwono-biało-niebieskie szarfy z napisami w języku francuskim. Po bokach konstrukcji znajdują się dwa stryczki. Przy gilotynie stoją karykaturalnie przedstawione postaci mężczyzny i kobiety. Mają wykrzywione wyrazy twarzy, są szeroko uśmiechnięci, brakuje im zębów. W rękach trzymają kieliszki, osobno kobieta trzyma butelkę, a mężczyzna zakrwawiony nóż. Ich stroje są obdarte. Pod gilotyną leżą rozrzucone gazety, królewska korona, czapka biskupia, złoty kielich, krzyż oraz księga.

Liberałowie mają inny stosunek do rewolucji francuskiej niż konserwatyścikonserwatyzmkonserwatyści. Różnice między tymi dwoma ugrupowaniami zaznaczają się już w podejściu do samej ideiideaidei radykalnej zmiany ustroju politycznego. O ile konserwatyści ideę tę krytykują, o tyle liberałowie akceptują konieczność zmiany. Samo trwanie społeczeństwa w istniejącym kształcie nie jest dla nich wartością, jeżeli dzieje się to kosztem wolności jednostki. Próbują przy tym odpowiedzieć na pytanie, jak przeprowadzić zmiany bez użycia terroruterrorterroru, wprowadzonego – mimo szczytnych ideałów wolności, równości i braterstwa – przez rewolucję francuską. Państwo Napoleona (Pierwsze Cesarstwo Francuskie), które po niej nastąpiło, także bardzo poważnie nastawało na wolność jednostki. Niektórzy historycy określają je nawet mianem państwa policyjnego. Liberałowie poszukują rozwiązań pozwalających przeprowadzać konieczne reformy społeczne i jednocześnie chronić wolność jednostki.

Przedstawicielami nowożytnego liberalizmu są Benjamin Constant i John Stuart Mill, jednak korzeni liberalizmu doszukuje się znacznie wcześniej. Niektórzy wskazują nawet na źródła antyczne, na myśl Sokratesa, cyników, epikurejczyków czy stoików – we wszystkich tych tradycjach filozoficznych wolność polityczna jednostki odgrywała kluczową rolę. Choć głównym źródłem liberalizmu jest myśl oświeceniowa, nie należy zapominać o wpływie romantyzmu. Romantyzm wyeksponował bowiem samoistną wartość indywiduum ludzkiego.

ROZfnDr8dHDVU

Obraz przedstawia scenę zbiorową na dworze. Po prawej stronie obrazu stoją mężczyźni i kobiety w kolorowych togach. Kobiety trzymają w rękach podłużny bukiet kwiatów. Po lewej stronie ilustracji pod drzewem tańczy grupa ludzi w jasnych, przewiewnych szatach. Na drzewo wspinają się małe, nagie aniołki ze skrzydełkami. Obok stoi rzeźba. Przedstawia ona postać kobiety z kijem i wieńcem laurowym na głowie, która siedzi na podwyższonym postumencie. Rzeźba jest owinięta kwiatami. Pod rzeźbą leżą kosze z dyniami i innymi warzywami, a także dzbany. Przy nich leżą dwie nagie postaci: dorosły mężczyzna oraz dziecko. W tle obrazu widoczne jest morze oraz niebo z chmurami.

RX4SlzMeausGB1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Włosy mężczyzny są półdługie, jasne, falujące, w lekkim nieładzie. Twarz mężczyzny jest prostokątna z wyrazistymi rysami. Jej boki okalają lekko zarysowane bokobrody. Mężczyzna ma wyraziste, niebieskie oczy i proporcjonalny nos. Mężczyzna ubrany jest w dwurzędowy surdut i koszulę. Pod szyją ma zawiązaną chustę.

Podstawową zasługą Benjamina Constanta (1767−1830) jest połączenie starożytnej idei wolności politycznej (jednostka powinna mieć wpływ na kształt państwa) z nowożytną ideą wolności romantycznej (jednostka ma prawo zachować całkowitą wolność w sferze prywatnej – państwo nie może w tę sferę ingerować). W starożytnej demokracji obywatele mieli wprawdzie wpływ na decyzje polityczne, ale wspólnota, którą w ten sposób tworzyli, mogła ingerować w ich życie prywatne (Platon, a potem de Tocqueville nazywali to tyranią większości). Bez względu na to, ile osób ingeruje w moją wolność prywatną – twierdzi Constant – czy będzie to jednostka (despotycznydespotadespotyczny władca), grupa ludzi (elita polityczna), czy nawet większość polityczna (wola ogółu, jak w demokratycznym państwie Rousseau), to i tak jest to przemoc. W Wolności starożytnych i nowożytnych pisze:

RV9YPc42AEmge1

Obraz przedstawia portret starego mężczyzny. Na jego twarzy widoczne są liczne zmarszczki. Widoczna jest jego twarz i górna część tułowia. Mężczyzna jest łysiejący. Po bokach twarzy widać rzadkie, półdługie, siwe włosy. Twarz mężczyzny jest pociągła. Jej boki okalają długie bokobrody. Mężczyzna ma wyraziste oczy i duży nos. Mężczyzna ubrany jest w czarny surdut zapinany pod szyją. Spod stójki wystaje mu niewielki kołnierzyk.

John Stuart Mill (1806−1873), angielski filozof, politolog i ekonomista. Był jednym z głównych twórców liberalizmu, teoretykiem utylitaryzmu i naturalizmunaturalizmnaturalizmu (tj. stanowiska dążącego do wyjaśnienia wszystkich zjawisk, w tym zachowań ludzkich, przez odwołanie się do przyczyn naturalnych, czyli przyrodniczych). Jego ojciec, James Mill – znany utylitarysta – poddał Johna eksperymentowi wychowawczemu, w ramach którego objął kontrolę nad jego edukacją i kształcił go w domu. 
Od trzeciego roku życia młody Mill uczył się greki i łaciny, niewiele później zaczął czytać antycznych autorów. Wśród jego nauczycieli był Jeremy Bentham, współtwórca angielskiego utylitaryzmu. Jako 17‑latek Mill zatrudnił się w India House, urzędzie do spraw Indii, gdzie pracował aż do emerytury. W roku 1851 poślubił Harriet Taylor, wspólnie z którą napisał głośną pracę Poddaństwo kobiet (1869), będącą gruntowną krytyką nierówności płci. Najważniejsze dzieła Milla to oprócz Poddaństwa kobiet: System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej (1843), Utylitaryzm (1861) i O rządzie reprezentatywnym (1861).

Jednocześnie Mill wskazuje na pewne komplikacje w stosowaniu tej zasady. Zawierają się one w pytaniu: jakie działania naruszają cudzą wolność? W czasach Milla szeroko w tym kontekście dyskutowano kwestię obrazy moralnościmoralnośćmoralności. I dziś można zadać sobie podobne pytania: czy na przykład zachowania obsceniczne na szkolnym korytarzu byłyby naruszeniem wolności postronnych osób? Sama zasada Milla nie daje na tego rodzaju pytania jednoznacznej odpowiedzi.

W związku z problemem wolności rodzi się też inna kwestia: czy można naruszyć wolność jednostki w imię umożliwienia jej praktykowania wolności? Ktoś, kto nie zna alfabetu, ma ograniczoną możliwość korzystania z własnej wolności (nie umie np. wziąć udziału w wyborach: przeczytać karty do głosowania i wybrać z listy swojego kandydata). Czy władze państwowe, nauczyciel lub rodzice mają prawo zmusić (zniewolić) taką osobę do nauczenia się czytania? Weźmy inny, bardziej kontrowersyjny przykład: oto wychowawca odkrywa, że jego podopieczny ma wielki talent filozoficzny, ale żeby mógł go rozwinąć, trzeba mu narzucić żelazną dyscyplinę. Trzeba go zniewolić, żeby w przyszłości uzyskał wolność korzystania ze swojego potencjału. Należy to zrobić czy nie? Mill jest w tym punkcie arystokratyczny. Podkreśla, że większość ludzi odrzuca wysiłek w imię przyjemności niższego rzędu. 
I w tym wypadku nie udziela jednak jednoznacznej odpowiedzi. Jego zasługą jest zwrócenie uwagi na tego rodzaju problem.

Mill ostrzega też przed grożącą demokracji dyktaturą większości. Aby się przed nią uchronić, należy zapewnić ochronę podstawowych wolności obywatelskich (m.in. wolności słowawolność słowawolności słowa i prawa do głoszenia innych niż większość poglądów) oraz wprowadzić zapisy uniemożliwiające monopolizację władzy.

Mill był nie tylko teoretykiem, lecz także praktykiem: jako poseł domagał się prawa głosowania dla kobiet i opowiadał się za ich równouprawnieniem (wolnym dostępem do nauki i pracy zawodowej). Będąc pod wpływem poglądów Saint‑Simona, występował też w obronie praw robotników.

Liberalizm ekonomiczny – Adam Smith

RHlBsJuiD9o8n1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ukazany jest prawym profilem. Widać jego głowę i prawe ramię. Mężczyzna ma starannie ufryzowane, długie włosy. Są one związane na plecach w kitkę. Po boku widoczne są dwa loki. Mężczyzna ma wyraziste oczy i nos. Mężczyzna ubrany jest w surdut z szerokim kołnierzem, zapinany pod szyją. Spod niego wystaje mu zawiązana na szyi chusta.

Obok liberalizmu politycznego w Europie doby nowożytnej rozwinął się także liberalizm ekonomiczny. Jego zalążki znaleźć możemy w myśli Johna Locke’a czy u francuskich fizjokratów. Klasycznym reprezentantem teorii liberalizmu ekonomicznego był Adam Smith (1723–1790), szkocki myśliciel i ekonomista, który w swych rozważaniach ściśle łączył tematy ekonomiczne i moralne (przez kilkanaście lat wykładał na Uniwersytecie w Glasgow filozofię moralną). Główną koncepcją rozwijaną przez Smitha jest idea wolnego rynku oraz podziału pracy (w państwie i przedsiębiorstwie). Państwo nie powinno ingerować w gospodarkę, gdyż gospodarka reguluje się sama. Wolny rynekwolny rynekWolny rynek i podział pracy są, zdaniem Smitha, gwarancją bogactwa społeczeństwa, a bogate społeczeństwa nie mają powodu prowadzić ze sobą wojen. Znika w ten sposób jedno z głównych źródeł zła. Jego najgłośniejsze dzieło to Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów (1776).

Słownik