Dziesięciolecia władzy komunistycznej w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej pozostawiły po sobie wiele śladów. W miejscach publicznych wznosiły się pomniki osób uznanych za komunistycznych bohaterów, ulice i place nosiły nazwy przywołujące dawny reżim. Wiele osób związanych było z władzą komunistyczną, służąc na różnych szczeblach w aparacie administracyjnym czy współpracując ze służbami bezpieczeństwa. Reżim komunistyczny we wszystkich tych krajach przyniósł liczne ofiary – w większości niesłusznie represjonowane. Obalenie systemu komunistycznego w krajach dawnego bloku wschodniego postawiło tamtejsze rządy przed koniecznością rozliczenia się z komunistyczną przeszłością. DekomunizacjadekomunizacjaDekomunizacja objęła różnego rodzaju działania, których celem było ukaranie sprawców zbrodni komunistycznych i usunięcie ze stanowisk publicznych osób związanych z dawną władzą i z nią współpracujących, a także likwidacja urzędów i instytucji komunistycznych, zmiana dawnych nazw i symboli nawiązujących do okresu komunistycznego oraz zrehabilitowanie ofiar zbrodni i represji.
Dekomunizacja od początku była sprawą bardzo kontrowersyjną, zwłaszcza jeśli chodzi o rozliczenie ze współpracy z władzą komunistyczną. Ostatecznie w większości krajów dawnego bloku wschodniego w mniejszym lub większym stopniu nastąpiła dekomunizacja. W najpełniejszym zakresie przeprowadzono ją w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRDNiemiecka Republika Demokratyczna (NRD)NRD), gdzie osoby związane z dawnym systemem, w tym głównie pracownicy i agenci służb bezpieczeństwa, otrzymały zakaz pełnienia funkcji publicznych.
R1O9BPPsNScRU
Podobne rozwiązania wprowadzono w Czechach i państwo to szybko zakończyło proces dekomunizacji. Zupełnie inaczej było w sąsiedniej Słowacji. Tam procesy związane z dekomunizacją od początku przebiegały z dużym opóźnieniem.
Najtrudniejszą sprawą była lustracjalustracjalustracja, czyli ujawnienie nazwisk funkcjonariuszy i tajnych współpracowników służb bezpieczeństwa. Często wprowadzano odpowiednie ustawy i powoływano specjalne instytucje, mające zajmować się ściganiem zbrodni komunistycznych i udostępnianiem informacji osobom prywatnym, ale prace postępowały opieszale i nie podejmowano decyzji o ograniczeniu dostępu funkcjonariuszy i osób współpracujących z dawnym reżimem do urzędów publicznych. Tempo dekomunizacji zależało od aktualnej sytuacji politycznej.
R1ZXHj7fGdFPC
R1FAYUhtYn3tk
RBrynAFF2GFzt
Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu […] Art. 1.1. Nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, nadawane przez jednostki samorządu terytorialnego nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować. 2. Za propagujące komunizm uważa się także nazwy odwołujące się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944–1989. […]
Art. 6.1. Obowiązujące w dniu wejścia w życie ustawy nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, upamiętniające osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny lub propagujące taki ustrój w inny sposób, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego albo związku, […] zmienia w terminie 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie. 2. W przypadku niewykonania obowiązku, o którym mowa w ust. 1, wojewoda wydaje zarządzenie zastępcze, w którym nadaje nazwę zgodną z art. 1, w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym upłynął termin, o którym mowa w ust. 1.
A Źródło: Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki (sejm.gov.pl).
Gruba kreska?
Obalenie systemu komunistycznego również w Polsce wiązało się z kwestią dekomunizacji. Największe kontrowersje od samego początku budziła sprawa weryfikacji osób publicznych pod kątem współpracy ze służbami bezpieczeństwa. Zdawano sobie sprawę z konieczności przeprowadzenia lustracji jako warunku zapewnienia bezpieczeństwa państwa i rozliczenia się z przeszłością, ale przez pewien czas nie podejmowano w tym kierunku działań. Premier Tadeusz Mazowiecki zainicjował tzw. politykę grubej kreskipolityka grubej kreskipolitykę grubej kreski. W świadomości części społeczeństwa – wbrew pierwotnym intencjom premiera – „gruba kreska” oznaczała akceptację w życiu publicznym byłych funkcjonariuszy SBSłużba Bezpieczeństwa (SB)SB i osób współpracujących.
R1Dm1ggeyL1b1
„Teczki zostały rzucone”
Pierwszej próby przeprowadzenia lustracji w Polsce dokonano w 1992 r. za czasów rządów Jana Olszewskiegorząd Olszewskiegorządów Jana Olszewskiego. Zakończyła się ona kryzysem politycznym i obaleniem rządu. Ustawa ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza była niedopracowana i została w końcu uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z konstytucją i w rezultacie nie weszła w życie.
R2KjxEBKTwD9S
R1dlNFLSsd0WH
Ustawę lustracyjną uchwalono dopiero pięć lat później, w roku 1997. Zobowiązywała ona osoby sprawujące urzędy publiczne lub kandydujące do ich sprawowania do złożenia oświadczenia, że nie były funkcjonariuszami służb bezpieczeństwa w okresie PRL i z nimi nie współpracowały. W razie wątpliwości odnośnie do lustracji sprawa jest kierowana do sądu lustracyjnego. W 2006 r. obowiązek składania oświadczenia rozciągnięto na inne kategorie osób uczestniczących w życiu publicznym: dziennikarzy, pracowników nauki, właścicieli mediów, dyrektorów szkół. Żadna z tych ustaw nie zabraniała osobom, którym dowiedziono współpracy ze służbami bezpieczeństwa, sprawowania funkcji publicznych. Taki zakaz obowiązywał natomiast w wypadku złożenia fałszywego świadectwa.
R1OQznwYaNrZg
R1PRBjhfYeupw
Zwolennicy i przeciwnicy
W Polsce lustracja od początku miała tyle samo zwolenników, co przeciwników. Ci pierwsi zwracali uwagę na to, że trudno dokonać takiego rozliczenia, gdyż III Rzeczpospolita opiera się na dziedzictwie PRL i stanowi jego demokratyczną kontynuację. Taki punkt widzenia prezentowali głównie ci, których ujawnienie informacji o współpracy mogło skompromitować. Nieraz podejmowano również kwestię tego, że lustracja może stać się narzędziem walki politycznej i służyć do eliminowania przeciwników politycznych. Wiele osób było bowiem szantażowanych i zmuszanych do współpracy w charakterze tajnych donosicieli. Dokumenty UB i SB nieraz zawierały ogrom cierpienia i dylematów tajnych współpracowników. Dodatkowo wiele akt zniszczono, informacje są niepełne, a poza tym od lat 70. władza komunistyczna rozpoczęła fałszowanie akt celem zdyskredytowania działaczy opozycji. Z tych powodów lustracja do dziś, mimo że minęło już 30 lat od upadku komunizmu, budzi wiele emocji zarówno wśród polityków, jak i w gronie przeciętnych obywateli.
RrmfGfCnCbhYv
RLSaX2IQH2yCE
Słownik
dekomunizacja
dekomunizacja
proces, w wyniku którego zostają usunięte z życia publicznego ślady związane z przeszłością komunistyczną
lustracja
lustracja
(z łac. lustratio – oczyszczenie (przez ofiarę) od lustrare – oczyszczać, odpokutować) działania mające na celu usunięcie funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa w byłych państwach komunistycznych i ich współpracowników z życia publicznego
Służba Bezpieczeństwa (SB)
Służba Bezpieczeństwa (SB)
organ bezpieczeństwa państwa stanowiący część struktury organizacyjnej Ministerstwa Wewnętrznego, odpowiedzialny m.in. za działania wymierzone w działaczy opozycyjnych
Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD)
Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD)
(niem. Deutsche Demokratische Republik) powstałe w 1949 r. z sowieckiej strefy okupacyjnej i istniejące do 1990 r. państwo niemieckie o ustroju komunistycznym
lista Macierewicza
lista Macierewicza
lista zawierająca nazwiska 64 osób spośród sprawujących władzę, współpracujących ze służbami bezpieczeństwa, przedstawiona na forum Sejmu w 1992 r., jej ujawnienie wywołało kryzys polityczny i przyczyniło się do upadku rządu Olszewskiego
Stasi
Stasi
(niem. Ministerium für Staatssicherheit (MfS) – Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, również Staatssicherheitsdienst (Stasi) – Państwowa Służba Bezpieczeństwa) organ bezpieczeństwa w NRD, powstały w 1950 r., odpowiedzialny za bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz wywiad i kontrwywiad
Instytut Pamięci Narodowej (IPN)
Instytut Pamięci Narodowej (IPN)
instytucja powstała w 1999 r. celem ścigania dawnych zbrodni nazistowskich i komunistycznych, prowadzenia działalności badawczej i edukacyjnej, dysponuje aktami były funkcjonariuszy i współpracowników służb bezpieczeństwa
rehabilitacja prawna
rehabilitacja prawna
(z łac. rehabilitatio – przywrócenie do stanu pierwotnego) uniewinnienie skazanej wcześniej osoby; pojęcie stosuje się m.in. w odniesieniu do działań mających na celu uniewinnienie osób skazanych przez reżim komunistyczny
polityka grubej kreski
polityka grubej kreski
polityka zapowiedziana przez premiera Tadeusza Mazowieckiego w jego exposé z sierpnia 1989 r., polegająca na odcięciu się od komunistycznej przeszłości
inwigilacja
inwigilacja
(z łac. invigilare – czuwać nad czymś) śledzenie, monitorowanie czyjegoś zachowania
rząd Olszewskiego
rząd Olszewskiego
rząd pod przewodnictwem Jana Olszewskiego powołany 23 grudnia 1992 r. i funkcjonujący do 11 lipca, z tym że od czerwca premierem był Waldemar Pawlak
Słowa kluczowe
dekomunizacja, rząd Olszewskiego, lustracja, III Rzeczpospolita, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Dudek, Historia polityczna 1989–2005, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2007.