Przeczytaj
Rozliczenie z przeszłością
Dziesięciolecia władzy komunistycznej w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej pozostawiły po sobie wiele śladów. W miejscach publicznych wznosiły się pomniki osób uznanych za komunistycznych bohaterów, ulice i place nosiły nazwy przywołujące dawny reżim. Wiele osób związanych było z władzą komunistyczną, służąc na różnych szczeblach w aparacie administracyjnym czy współpracując ze służbami bezpieczeństwa. Reżim komunistyczny we wszystkich tych krajach przyniósł liczne ofiary – w większości niesłusznie represjonowane. Obalenie systemu komunistycznego w krajach dawnego bloku wschodniego postawiło tamtejsze rządy przed koniecznością rozliczenia się z komunistyczną przeszłością. DekomunizacjaDekomunizacja objęła różnego rodzaju działania, których celem było ukaranie sprawców zbrodni komunistycznych i usunięcie ze stanowisk publicznych osób związanych z dawną władzą i z nią współpracujących, a także likwidacja urzędów i instytucji komunistycznych, zmiana dawnych nazw i symboli nawiązujących do okresu komunistycznego oraz zrehabilitowanie ofiar zbrodni i represji.
Dekomunizacja od początku była sprawą bardzo kontrowersyjną, zwłaszcza jeśli chodzi o rozliczenie ze współpracy z władzą komunistyczną. Ostatecznie w większości krajów dawnego bloku wschodniego w mniejszym lub większym stopniu nastąpiła dekomunizacja. W najpełniejszym zakresie przeprowadzono ją w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRDNRD), gdzie osoby związane z dawnym systemem, w tym głównie pracownicy i agenci służb bezpieczeństwa, otrzymały zakaz pełnienia funkcji publicznych.
Jak myślisz, dlaczego niektóre osoby chcą mieć dostęp do swoich akt, a inne nie? Jak ci się wydaje, jakiego rodzaju informacje mogą się znajdować w tych aktach?
Podobne rozwiązania wprowadzono w Czechach i państwo to szybko zakończyło proces dekomunizacji. Zupełnie inaczej było w sąsiedniej Słowacji. Tam procesy związane z dekomunizacją od początku przebiegały z dużym opóźnieniem.
Najtrudniejszą sprawą była lustracjalustracja, czyli ujawnienie nazwisk funkcjonariuszy i tajnych współpracowników służb bezpieczeństwa. Często wprowadzano odpowiednie ustawy i powoływano specjalne instytucje, mające zajmować się ściganiem zbrodni komunistycznych i udostępnianiem informacji osobom prywatnym, ale prace postępowały opieszale i nie podejmowano decyzji o ograniczeniu dostępu funkcjonariuszy i osób współpracujących z dawnym reżimem do urzędów publicznych. Tempo dekomunizacji zależało od aktualnej sytuacji politycznej.
Wskaż jedno państwo istniejące w Europie Środkowo‑Wschodniej, w którym najpóźniej rozpoczęto wprowadzanie szeroko rozumianej dekomunizacji. Jak myślisz, czym to mogło być spowodowane?
Jak myślisz, dlaczego burzono pomniki Lenina w okresie zmian systemowych? Odszukaj informację, gdzie w Polsce znajdował się pomnik Lenina i jaki był jego los po roku 1990.
Wskaż różnice między dwoma zdjęciami dowodzące dekomunizacji.
Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu […]
Art. 1.1. Nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, nadawane przez jednostki samorządu terytorialnego nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować. 2. Za propagujące komunizm uważa się także nazwy odwołujące się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944–1989. […]Art. 6.1. Obowiązujące w dniu wejścia w życie ustawy nazwy budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, w tym dróg, ulic, mostów i placów, upamiętniające osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny lub propagujące taki ustrój w inny sposób, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego albo związku, […] zmienia w terminie 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie. 2. W przypadku niewykonania obowiązku, o którym mowa w ust. 1, wojewoda wydaje zarządzenie zastępcze, w którym nadaje nazwę zgodną z art. 1, w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym upłynął termin, o którym mowa w ust. 1.
Źródło: Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki (sejm.gov.pl).
Gruba kreska?
Obalenie systemu komunistycznego również w Polsce wiązało się z kwestią dekomunizacji. Największe kontrowersje od samego początku budziła sprawa weryfikacji osób publicznych pod kątem współpracy ze służbami bezpieczeństwa. Zdawano sobie sprawę z konieczności przeprowadzenia lustracji jako warunku zapewnienia bezpieczeństwa państwa i rozliczenia się z przeszłością, ale przez pewien czas nie podejmowano w tym kierunku działań. Premier Tadeusz Mazowiecki zainicjował tzw. politykę grubej kreskipolitykę grubej kreski. W świadomości części społeczeństwa – wbrew pierwotnym intencjom premiera – „gruba kreska” oznaczała akceptację w życiu publicznym byłych funkcjonariuszy SBSB i osób współpracujących.
„Teczki zostały rzucone”
Pierwszej próby przeprowadzenia lustracji w Polsce dokonano w 1992 r. za czasów rządów Jana Olszewskiegorządów Jana Olszewskiego. Zakończyła się ona kryzysem politycznym i obaleniem rządu. Ustawa ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza była niedopracowana i została w końcu uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodną z konstytucją i w rezultacie nie weszła w życie.
Wyobraź sobie, że prowadzisz rozmowę z Janem Olszewskim. Zadaj byłemu premierowi jedno pytanie dotyczące sprawy związanej z lustracją i funkcjonowaniem jego rządu.
Ustawę lustracyjną uchwalono dopiero pięć lat później, w roku 1997. Zobowiązywała ona osoby sprawujące urzędy publiczne lub kandydujące do ich sprawowania do złożenia oświadczenia, że nie były funkcjonariuszami służb bezpieczeństwa w okresie PRL i z nimi nie współpracowały. W razie wątpliwości odnośnie do lustracji sprawa jest kierowana do sądu lustracyjnego. W 2006 r. obowiązek składania oświadczenia rozciągnięto na inne kategorie osób uczestniczących w życiu publicznym: dziennikarzy, pracowników nauki, właścicieli mediów, dyrektorów szkół. Żadna z tych ustaw nie zabraniała osobom, którym dowiedziono współpracy ze służbami bezpieczeństwa, sprawowania funkcji publicznych. Taki zakaz obowiązywał natomiast w wypadku złożenia fałszywego świadectwa.
Dlaczego władzy komunistycznej zależało na pozyskiwaniu tajnych współpracowników wśród księży?
Zwolennicy i przeciwnicy
W Polsce lustracja od początku miała tyle samo zwolenników, co przeciwników. Ci pierwsi zwracali uwagę na to, że trudno dokonać takiego rozliczenia, gdyż III Rzeczpospolita opiera się na dziedzictwie PRL i stanowi jego demokratyczną kontynuację. Taki punkt widzenia prezentowali głównie ci, których ujawnienie informacji o współpracy mogło skompromitować. Nieraz podejmowano również kwestię tego, że lustracja może stać się narzędziem walki politycznej i służyć do eliminowania przeciwników politycznych. Wiele osób było bowiem szantażowanych i zmuszanych do współpracy w charakterze tajnych donosicieli. Dokumenty UB i SB nieraz zawierały ogrom cierpienia i dylematów tajnych współpracowników. Dodatkowo wiele akt zniszczono, informacje są niepełne, a poza tym od lat 70. władza komunistyczna rozpoczęła fałszowanie akt celem zdyskredytowania działaczy opozycji. Z tych powodów lustracja do dziś, mimo że minęło już 30 lat od upadku komunizmu, budzi wiele emocji zarówno wśród polityków, jak i w gronie przeciętnych obywateli.
Wskaż na podstawie informacji zawartych w materiale bazowym co najmniej dwa argumenty, które mogą podawać w wątpliwość kwestię współpracy Wałęsy.
Wymyśl hasło, które mogłoby – obok logo – funkcjonować jako znak rozpoznawczy Instytutu Pamięci Narodowej.
Słownik
proces, w wyniku którego zostają usunięte z życia publicznego ślady związane z przeszłością komunistyczną
(z łac. lustratio – oczyszczenie (przez ofiarę) od lustrare – oczyszczać, odpokutować) działania mające na celu usunięcie funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa w byłych państwach komunistycznych i ich współpracowników z życia publicznego
organ bezpieczeństwa państwa stanowiący część struktury organizacyjnej Ministerstwa Wewnętrznego, odpowiedzialny m.in. za działania wymierzone w działaczy opozycyjnych
(niem. Deutsche Demokratische Republik) powstałe w 1949 r. z sowieckiej strefy okupacyjnej i istniejące do 1990 r. państwo niemieckie o ustroju komunistycznym
lista zawierająca nazwiska 64 osób spośród sprawujących władzę, współpracujących ze służbami bezpieczeństwa, przedstawiona na forum Sejmu w 1992 r., jej ujawnienie wywołało kryzys polityczny i przyczyniło się do upadku rządu Olszewskiego
(niem. Ministerium für Staatssicherheit (MfS) – Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, również Staatssicherheitsdienst (Stasi) – Państwowa Służba Bezpieczeństwa) organ bezpieczeństwa w NRD, powstały w 1950 r., odpowiedzialny za bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz wywiad i kontrwywiad
instytucja powstała w 1999 r. celem ścigania dawnych zbrodni nazistowskich i komunistycznych, prowadzenia działalności badawczej i edukacyjnej, dysponuje aktami były funkcjonariuszy i współpracowników służb bezpieczeństwa
(z łac. rehabilitatio – przywrócenie do stanu pierwotnego) uniewinnienie skazanej wcześniej osoby; pojęcie stosuje się m.in. w odniesieniu do działań mających na celu uniewinnienie osób skazanych przez reżim komunistyczny
polityka zapowiedziana przez premiera Tadeusza Mazowieckiego w jego exposé z sierpnia 1989 r., polegająca na odcięciu się od komunistycznej przeszłości
(z łac. invigilare – czuwać nad czymś) śledzenie, monitorowanie czyjegoś zachowania
rząd pod przewodnictwem Jana Olszewskiego powołany 23 grudnia 1992 r. i funkcjonujący do 11 lipca, z tym że od czerwca premierem był Waldemar Pawlak
Słowa kluczowe
dekomunizacja, rząd Olszewskiego, lustracja, III Rzeczpospolita, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Dudek, Historia polityczna 1989–2005, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2007.
P. Śpiewak, Pamięć po komunizmie, Gdańsk 2005.