Jaka jest rola logiki? Wydaje się, że dość blisko odpowiedzi na to pytanie jest wyjaśnienie zaproponowane przez autorów popularnego na Zachodzie opracowania reguł krytycznego myślenia. W książce M. Neil Browne i Stuart M. Keelly Asking the right Question znajdujemy fragment, który możemy uznać za definicję czy krótki opis istoty nauki logiki:

Ujęcie 1

Zdaniem autorów przyczyną myślenia krytycznego jest więc potrzeba wypracowania sobie skutecznych narzędzi do oceny, które uzasadnienia są godne przyjęcia, a które nie. Kluczowe w powyższej definicji jest niepozorne słówko „rzekomo”. Jesteśmy nieustannie do czegoś przekonywani, także przez samych siebie. Logika jest w tym ujęciu narzędziem oceny, kiedy warto przyjąć jakieś przekonanie, a kiedy nie.

Powyższe ujęcie wydaje się jednak zbyt szerokie, nie wskazuje bowiem na istotę tego procesu oceny. Przecież oceniać można na podstawie najrozmaitszych czynników – czy na przykład lubimy osobę, która nas do czegoś przekonuje. Ten typ oceny nie wchodzi jednak w zakres badania logiki. Może więc trzeba wrócić do podanego już tu w jednej z poprzednich lekcji ujęcia?

Ujęcie 2

Zdanie powyższe ma postać definicji. Wciąż wydaje się jednak zbyt ogólne. Wydaje się, że trzeba doprecyzować, co znaczy poprawne wnioskowanie. Jeden z autorów precyzuje, że „dobre wnioskowanie oznacza generowanie i eliminowanie odpowiednich alternatyw” (Sam Hillier. Teaching practical logic: a unifying approach. W: “Teaching Philosophy”, no 37:1 March 2014.) Rozwijając intencję tego autora, uzyskujemy trzecie ujęcie:

Ujęcie 3

R1Xhz1ymCiCzp1

Zdjęcie przedstawia aktora Hugh Lauriego. To dojrzały mężczyzna o pociągłej twarzy. Jest krótko ostrzyżony, szpakowaty, ma krótki zarost i wąsy. Ubrany jest w koszulę i garnitur. Stoi przed mikrofonem.

W tej perspektywie rozumowanie i dowodzenie pojawia się zawsze w określonej sytuacji problemowej i ma na celu znalezienie rozwiązania. Przykładem może być doktor House z serialu telewizyjnego pod tym samym tytułem. Jego zadaniem jest stworzenie różnych alternatywnych scenariuszy, wyjaśniających pojawianie się danego symptomu chorobowego. Następnie trzeba wyeliminować błędne scenariusze. Logika w tej perspektywie to nauka badająca procedury ustalania alternatyw i ich eliminowania w poszukiwaniu właściwego rozwiązania. Okazuje się tu, że ważnym elementem badania logicznego jest wyobraźnia. Jeśli nie umiemy wyobrazić sobie alternatyw, możemy nie mieć czego eliminować − rzecz w tym, żeby alternatywnych scenariuszy było jak najwięcej.

Ale poprawne wnioskowanie można rozumieć jeszcze inaczej, mianowicie jako badanie relacji między przesłankami a tezami dowodzenia. Jeżeli, jak to bliżej wyjaśnimy w następnych lekcjach, każde dowodzenie składa się przesłanek i tezy, to istotą logiki jest badanie „dowodzącej relacji” między nimi. Od czego zależy skuteczność dowodzenia? Kiedy przesłanki wspierają, a kiedy nie wspierają tezy? Co to znaczy, że ją wspierają? Załóżmy, że ktoś mówi następujące dwa zdania:

Każdy widzi, że między zdaniem pierwszym, które jest tezą, a zdaniem drugim, które jest przesłanką, zachodzi jakaś relacja wspierania, która wydaje się jednak wadliwa. Coś tu jest nie tak. Ale co? Rzecz w tym, że odbiorca tej wypowiedzi nie musi być przekonany do prawdziwości pierwszego zdania po usłyszeniu drugiego. Teza nie wydaje mu się bardziej prawdopodobna, niż była, zanim usłyszał podaną przesłankę. Z tej perspektywy możemy powiedzieć, że logika to nauka odpowiadająca na kluczowe pytanie: kiedy przesłanki czynią twierdzenia bardziej prawdopodobnymi? Na tej podstawie możemy sformułować czwartą i najbardziej trafiającą do przekonania definicję logiki:

Ujęcie 4

To ostatnie ujęcie stanowi czwartą zasadę niniejszego kursu logiki:

Wychodząc od powyższego ujęcia możemy teraz lepiej zrozumieć zacytowane na początku lekcji wypowiedzi Protagorasa i Sokratesa. Protagoras przypisywał sobie mianowicie umiejętność uprawdopodabniania przesłankami każdego zdania, nawet takiego, które zrazu zdawało się nieprawdopodobne. Wiemy jednak z poprzednich lekcji, że sofiścisofiścisofiści, a Protagoras był jednym z nich, często robili to w sposób nierzetelny – przy bliższym badaniu okazywało się, że podane przesłanki wcale nie czynią wniosku bardziej prawdopodobnym, a jedynie robią takie wrażenie. To właśnie wytykał sofistom Sokrates, a zapoczątkowana przez niego edukacja logiczna polegać miała właśnie na umiejętności odróżniania uprawdopodabniania rzetelnego od nierzetelnego. Z kolei wypowiedź Sokratesa winniśmy rozumieć w ten sposób, że skoro zbadał i upewnił się, że jakieś stwierdzenie jest rzetelnie uprawdopodobnione, to nie można go nie przyjąć.

Weźmy więc podane już tu zdanie:

Załóżmy, że słyszysz je i nie czujesz się przekonany(-a). Następnie jednak autor tej wypowiedzi przedstawia szereg przesłanek rzetelnie uzasadniających to zdanie, dzięki którym staje się ono w twoich oczach znacznie bardziej prawdopodobne. Sokrates twierdził, że siła logiki i w ogóle dobrego argumentu jest taka, iż jeśli ktoś takie uzasadnienie usłyszy, nie może nie podjąć wynikającego z niego działania. W tym przypadku działaniem jest podjęcie nauki logiki. Ten pogląd Sokratesa, że rzetelne uprawdopodobnienie tezy musi prowadzić do zalecanego przez nią działania, określa się mianem intelektualizmu etycznegointelektualizm etycznyintelektualizmu etycznego.

Słownik