Nazajutrz po unii

Układ zawarty w Krewie w 1385 r. otworzył nowy rozdział w dziejach Polski i Litwy. Koronowany w następstwie unii na króla Polski wielki książę litewski Jagiełło stanął w obliczu zupełnie nowych wyzwań w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Podpisanie umowy w Krewie między Polską a Litwą przede wszystkim zmieniło w zasadniczy sposób układ sił w Europie Środkowo‑Wschodniej. Powstało państwo wielonarodowe, liczące blisko 800 tys. kmIndeks górny 2² i pretendujące do rangi potęgi w regionie.

R4d3mxYrw4q6B

Ilustracja przedstawia akt unii w Krewie. Jest to ręcznie zapisany stary dokument. Strona dokumentu jest pożółkła a pismo staranne.

Unia polsko‑litewska zagrażała głównie interesom Krzyżaków. Chrystianizacja Wielkiego Księstwa Litewskiego, która stanowiła warunek zawarcia układu między oboma państwami, wytrącała z rąk zakonu ważny argument ideologiczny uzasadniający jego dalsze funkcjonowanie i ekspansję na tych terenach. Przestawało istnieć ostatnie w Europie państwo pogańskie, a wraz z tym potrzeba nawracania na wiarę chrześcijańską. Nic dziwnego zatem, że od początku funkcjonowania unii Krzyżacy wkładali wiele wysiłku w to, by podważyć na forum międzynarodowym fakt chrystianizacji Litwy i nieprzychylnie nastawić opinię międzynarodową wobec unii polsko‑litewskiej. Dążyli też wszelkimi siłami do rozbicia związku Wielkiego Księstwa z Królestwem Polskim.

RUAOvmcb4wLqx

Ilustracja przedstawia fragment fresku, na którym uwidoczniono czterech władców. Dwóch z nich, od lewej strony, jedzie konno, pozostali dwaj idą za nimi pieszo. Wszyscy ubrani są w bogate szaty, na głowach mają korony. W rękach trzymają uniesione do góry sztandary z napisami od lewej Dvngaria, Polonia, Oriens, Ligavia. Znajdują się na zielonym polu, pomiędzy jest wysoka roślinność. Całość zwieńczona jest obramowaniem z motywem liści.

Zaniepokojone unią polsko‑litewską i związanym z nią wzmocnieniem pozycji obu państw poczuły się także Królestwo Węgierskie, z Zygmuntem Luksemburczykiem na czele, i Wielkie Księstwo Moskiewskie. Bezpośrednią konsekwencją podpisania umowy w Krewie było utworzenie na Litwie organizacji kościelnej i początek procesu chrystianizacji. XIX‑wieczny malarz Jan Matejko w ten sposób przedstawił chrzest Litwy:

R1FGpe140Ifvr

Ilustracja przedstawia obraz pod tytułem Chrzest Litwy. Na polanie na skraju lasu zgromadzeni są ludzie przed wielkim stojącym krzyżem. To moment uroczystego przyjęcia chrztu przez litewskich dostojników i litewski lud w 1387 roku. Na ołtarzu obok krzyża znajduje się obraz z wizerunkiem Matki Boskiej. Wśród zgromadzonych jest król Jagieło oraz królowa Jadwiga, stojąca pod sztandarem Orła Białego i trzymająca w ręku kielich mszalny. Król przekazuje długą laskę - pastorał klęczącemu przed nim duchownemu. Wokół krzyża widzimy klęczących ludzi. Po lewej stronie obrazu mnich błogosławi zgromadzonych otwartą Biblią. Po prawej stronie obrazu, tuż nad brzegiem rzeki duchowny dokonuje zbiorowego chrztu litewskich poddanych. W tle znajdują się mury pomiędzy drzewami.

Applicare – unia czy inkorporacja?

Problemem, który niemal już nazajutrz po podpisaniu układu w Krewie dał o sobie znać, była kwestia ułożenia stosunków między Polską a Litwą. Stosunek między Litwą a Polską w akcie umowy krewskiej określono lakonicznym i dość niejasnym pojęciem applicareapplicareapplicare. Problem pojawia się przy próbie wyjaśnienia, co naprawdę ono oznaczało. Termin ten bowiem tłumaczono różnie, jako „przyłączyć” lub „włączyć”. Różnica jest ogromna. Na drodze przyłączenia powstaje związek dwóch równorzędnych państw, z których każde zachowuje odrębność. Włączenie zaś oznacza, że jedno państwo jest nadrzędne wobec drugiego, a to drugie, wchodząc w unię, traci suwerenność państwową.

Każda ze stron zawierających umowę w Krewie inaczej interpretowała sens zawieranego związku. Polskie elity polityczne stały na stanowisku, że Litwa na mocy aktu krewskiego została wcielona do Polski, Litwini zaś dążyli do utrzymania odrębności. Jaki był pierwotny zamysł sygnatariuszy unii – trudno orzec. Jakkolwiek by było, czas pokazał, że włączenie Litwy do państwa polskiego i scalenie dwóch tak różnych organizmów państwowych nie było możliwe.

Jerzy Ochmański, historyk specjalizujący się w historii Litwy, podsumowuje spór narosły przez wieki wokół applicare w ten sposób:

Szorstka przyjaźń

Wyrazicielem dążeń Litwinów do zachowania odrębności był WitoldWitoldWitold, stryjeczny brat Jagiełły.

Celem Witolda było ograniczenie wpływów Jagiełły na Litwie i przejęcie samemu najwyższej władzy. W dłuższej perspektywie dążył on do uniezależnienia Litwy od Polski, a być może nawet do rozerwania unii. Witold przekonał do swoich planów możnowładztwo litewskie, obawiające się napływu Polaków i związanej z tym utraty wpływów we własnym kraju. W konflikcie z Jagiełłą nie cofnął się nawet przed odwołaniem się do pomocy Krzyżaków, którym w zamian za wsparcie w walce o własną pozycję oddał – na mocy porozumienia z 1390 r. – Żmudź.

RevRxsZHfke5P

Ilustracja przedstawia obraz. Znajduje się na nim grupa mężczyzn zebranych wokół władcy stojącego na podwyższeniu. Opiera się on o tron. Ma groźny wyraz twarzy, jasne włosy do ramion, brodę i wąsy. Ubrany jest w długą, szafirową szatę, a na ramieniu ma futrzany płaszcz. Za tronem stoi chłopiec trzymający berło. Mężczyźni stojący obok władcy przysłuchują się wypowiedzi starszego mężczyzny stojącego po lewej stronie obrazu. Ma on uniesione do góry ręce. Obok niego znajduje się grupa mężczyzn stojących lub klęczących w pokorze. Bezpośrednio przed władcą klęczy dwóch mężczyzn. Jeden z nich dotyka ręką pochylonej głowy. Drugi patrzy na władcę, a prawą rękę opiera na plecach towarzysza. Obok nich na ziemi leży miecz i kołczan ze strzałami. W tle na ścianach wiszą materiały a z prawej strony wisi zbroja.

W tej sytuacji król polski, chcąc zachować unię, musiał zgodzić się na pewne ustępstwa. Zapewniała je ugoda w Ostrowiuugoda w Ostrowiuugoda w Ostrowiu w 1392 roku. Witold został mianowany namiestnikiem na terenie Wielkiego Księstwa, pod warunkiem jednak, że nie będzie dążył do rozbicia unii z Polską.

Ale książę był zbyt ambitny, aby na tym poprzestać. Tym razem skierował się na wschód. Kosztem wyeliminowania wpływów tatarskich miał nadzieję zjednoczyć pod swoim berłem ziemie ruskie, a tym samym doprowadzić do wzrostu potęgi Wielkiego Księstwa. I tym razem z propozycją sojuszu Witold zwrócił się do Krzyżaków. W zamian za wsparcie militarne oddał im Żmudź (pokój podpisany na wyspie Salin w 1398 roku). Sromotna klęska w starciu z wojskami Złotej Ordy (w 1399 r. w bitwie nad rzeką Worskląbitwa nad Worskląbitwie nad rzeką Worsklą) udaremniła jednak ambitne plany księcia litewskiego.

R1RcE9hHJ2kuk

Ilustracja przedstawia bitwę nad Worsklą. Znajdują się tutaj stłoczeni naprzeciwko siebie mężczyźni w zbrojach. Część z nich jedzie konno, pozostali idą pieszo z łukami. W powietrzu widać wystrzelone strzały. Zbrojnym przewodzą dowódcy. Na dole ilustracji znajduje się powóz z drewnianymi palami. Bitwa rozgrywa się na tle wzgórz. Powyżej są napisy w języku rosyjskim.

Litwa zwraca się ku Polsce

W obliczu klęski poniesionej na wschodzie Witold powtórnie zbliżył się do Polski. W 1401 r. w Wilnie został podpisany kolejny układ między Polską a Litwą (unia wileńsko‑radomskaunia wileńsko‑radomskaunia wileńsko‑radomska). Na jego mocy Witoldowi oddano dożywotnie rządy w Wielkim Księstwie, Jagiełło zaś miał zachować władzę zwierzchnią nad Litwą i tytuł najwyższego księcia.

R7FC34zrzFewi1

Ilustracja przedstawia portret Witolda Kiejstutowicza. Jest to mężczyzna w średnim wieku, stojący na tle rozłożonego wysokiego namiotu. Mężczyzna ma ciemne włosy do ramion i groźne rysy twarzy. Od pasa w górę ubrany jest w zbroję z przypiętym mieczem, a poniżej ma długą rozłożystą szatę przypominającą spódnicę. Ma czerwone buty z obcasami. Na ramionach ma długi, czerwony płaszcz obszyty gronostajowym futrem. Na głowie ma wysoką, czerwoną czapkę obszytą gronostajowym futrem. Na dole jest napis Alexander Vitoldus.

W następnych latach po podpisaniu unii współpraca między państwami układała się w miarę poprawnie. Witold nie podejmował już prób osłabienia władzy Jagiełły na Litwie, a Jagiełło zaakceptował władzę swojego kuzyna w Wielkim Księstwie. Zdawano sobie sprawę, że zapoczątkowany w Krewie związek był korzystny dla obu stron. Ale stopniowo nabierał on innych kształtów, niż pierwotnie oczekiwała tego strona polska. Unia wileńsko‑radomska i kolejne układy podpisane w następnych latach utrzymały wprawdzie zasadę jednego władcy dla obu państw, ale potwierdziły także odrębność Litwy. Tym samym panowie polscy musieli porzucić plany inkorporacyjne wobec Wielkiego Księstwa Litewskiego, by już nigdy do nich nie powrócić. Litwa długo jeszcze strzegła swojej odrębności. Dopiero perspektywa wymarcia dynastii Jagiellonów wraz ze śmiercią ostatniego jej przedstawiciela i niepewny los unii personalnej złamały opór Litwinów przed ściślejszym zespoleniem z Polską. Zabrało jej to niemal 200 lat.

Obustronne korzyści?

Zawarcie układu w Krewie było doniosłym wydarzeniem w dziejach Polski i Litwy. Wywarło ono duży wpływ na losy obu krajów, a ocena jego konsekwencji do dnia dzisiejszego budzi dyskusje po obu stronach granicy. Czy unia była w takim samym stopniu korzystna dla obu państw? Jakie były konsekwencje unii dla Polski i dla Litwy? Jakie miejsce zajmuje ona w świadomości narodowej obu państw?

Słownik

Słowa kluczowe

Unie Polski z Litwą, unia wileńsko‑radomska, Jagiełło, Witold, Polska w XIV‑XV w.

Bibliografia

J. Bardach. Krewo i Lublin. Z problemów unii polsko‑litewskiej. „Kwartalnik Historyczny”, R. 76, 1969.

R. I. Frost, Oksfordzka historia unii polsko‑litewskiej. Powstanie i rozwój 1385‑1569, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2018.

O. Halecki, Dzieje unii jagiellońskiej w wiekach średnich, Neriton, Warszawa 2015.

P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1985.

M. Jucas, Unia polsko‑litewska, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003.

J. Ochmański, Historia Litwy, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990.

G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko‑litewskich od czasó najdawniejszych do współczesności, t. 1: Trudne początki, Wydawnictwo Naukowe WAM, Poznań 1998.

W. Uruszczak,Unio Regnorum Una Corona non causat eorum unitatem, Unia Polski z Litwą w Krewie w 1385 r. Studium historyczno‑prawne.

khpp.wpia.uj.edu.pl