Pojęcie jakość życia po raz pierwszy pojawiło się w dyskursie naukowym w 1920 r. za sprawą brytyjskiego ekonomisty Arthura Pigou, autora Ekonomii dobrobytu (Economics of Welafare). Wkrótce potem na temat jakości życia zaczęły powstawać opracowania naukowe przedstawicieli innych dyscyplin: pedagogiki, psychologii, socjologii oraz medycyny.

Stosowana przez poszczególne nauki różna metodyka badań oraz podejścia interpretacyjne spowodowały trudności w wypracowaniu wspólnej definicji jakości życia. Z tego powodu w literaturze naukowej używanych jest wiele synonimów, takich jak poziom życia, dobrostan, satysfakcja z życia, zadowolenie z życia czy szczęście.

Ocena jakości życia opiera się przede wszystkim na określeniu potrzeb materialnych oraz niematerialnych człowieka, które próbuje on zaspokajać lub realizować. Problematyka ludzkich potrzeb jest przedmiotem zainteresowania wielu nauk.

Jedną z najbardziej znanych teorii opracował w latach 40. XX wieku amerykański psycholog Abraham Maslow. Według jego koncepcji w pierwszej kolejności realizowane są potrzeby niższego rzędu, a następnie wyższego. Do potrzeb podstawowych Maslow zaliczył potrzeby fizjologiczne (pokarm, woda, tlen, sen), warunkujące przeżycie. Hierarchia potrzeb obrazuje kierunek, w którym dąży człowiek do satysfakcjonującego, szczęśliwego życia.

RNiEqHowTZBzA

Na ilustracji w postaci piramidy przedstawiono hierarchię potrzeb człowieka. Piramida ma pięć poziomów, każdy ma inny kolor. Są na nich obrazki. Na samym dole piramidy są potrzeby fizjologiczne (na schemacie jest obrazek mężczyzny spożywającego posiłek przy stole): pożywienie, miejsce zamieszkania, ubranie, prokreacja. Następnie są potrzeby bezpieczeństwa (na schemacie jest obrazek mężczyzny z parasolem, w tle są chmury i deszcz): zabezpieczenie przed agresją ze strony innych ludzi lub przed żywiołami, zabezpieczenie przed chorobą, bezrobociem, starczą niezdolnością do pracy. Jako trzecie wymieniono potrzeby przynależności (na schemacie jest obrazek z trzema mężczyznami w piłkarskich strojach, mężczyżni stoją obok siebie i trzymają ręce na ramionach kolegi): akceptacja ze strony rówieśników oraz innych ludzi, miłość, przyjaźń, sympatia, przynależność do grupy. Jako czwarte wyróżniono potrzeby uznania (na schemacie jest obrazek mężczyzny trzymającego wieniec laurowy): sukces, szacunek, znaczenie, prestiż. Na samym szczycie piramidy są potrzeby samorealizacji (na schemacie jest obrazek mężczyzny stojącego na drabinie, w tle jest niebo z gwiazdami): rozwijanie siebie – umysłu, ciała i duchowości, rozwijanie zdolności i zainteresowań, potwierdzenie własnej wartości.

Koncepcja Maslowa stała się przyczynkiem do ożywionego dyskursu, zarówno zwolenników, jak i przeciwników teorii. Obecnie naukowcy skłaniają się częściej ku teoriom opartym na równoczesnej realizacji potrzeb materialnych oraz potrzeb społecznych i rozwoju osobistego.

Wieloznaczne podejście do zagadnień jakości życia spowodowało konieczność wyróżnienia obiektywnych oraz subiektywnych kategorii jakości życia.

Do pierwszej grupy zaliczane są wszystkie wskaźniki, które można przedstawić wartościowo lub ilościowo, co umożliwia stosunkowo łatwe porównywanie ich zmienności w czasie oraz analizę zróżnicowania regionalnego. Obiektywna jakość życia tożsama jest z poziomem życia i w przeszłości była bezpośrednio lub pośrednio związana z czynnikami ekonomicznymi, takimi jak: produkt krajowy brutto per capita, dochód narodowy czy dochód rozporządzalny na osobę.

Kryteria ekonomiczne wpływają na zaspokojenie podstawowych potrzeb żywieniowych i mieszkaniowych ludności. Z czasem zauważono, że przyrost PKB często nie ma bezpośredniego przełożenia na poprawę standardu życia mieszkańców krajów. Wynikało to np. z nierównej dystrybucji zysków lub inwestowania przez państwo kapitału w sfery gospodarki (np. przemysł zbrojeniowy), które nie podnosiły jakości życia. Okazuje się, że w starym powiedzeniu pieniądze szczęścia nie dają może być psychologiczna i socjologiczna prawda.

Obecnie przyjmuje się, że na zadowolenie z życia obok materialnych warunków życia, takich jak dochody, mieszkanie, dostęp do wody, energii, wpływają również kwestie związane ze zdrowiem, edukacją, kontaktami społecznymi w rodzinie, grupie przyjaciół lub znajomych. O jakości życia decyduje również nasze najbliższe otoczenie oraz stan środowiska przyrodniczego.

Z nauk społecznych wywodzą się również subiektywne kryteria jakości życia, uzupełniające wcześniejsze grupy wskaźników. Ocena subiektywna określana jest jako dobrostan. Składa się na niego zarówno sfera psychiczna (emocjonalno‑mentalna), jak i duchowa (sfera uczuć). Są to wszelkie pozytywne lub negatywne emocje oraz uczucia, które towarzyszą ludziom w różnych aspektach ich życia. Subiektywną ocenę uzyskujemy np. w odpowiedzi na pytania: co słychać? jak leci? jak się czujesz? co sądzisz? Reakcje zadowolenia, poczucie satysfakcji i szczęścia lub przeciwnie, niezadowolenia czy rozczarowania, wynikają z indywidualnego postrzegania rzeczywistości. Mogą zależeć także od wieku, płci, miejsca zamieszkania, dochodów, a także wykształcenia czy doświadczenia życiowego konkretnej osoby. Z tego względu subiektywne kryteria trudno jest zmierzyć i wyrazić wartościami liczbowymi. Informacje na temat dobrostanu uzyskuje się najczęściej za pomocą badań ankietowych.

Odejście od wskaźników ekonomicznych jako jedynego kryterium jakości życia skutkowało stworzeniem nowych, uniwersalnych wskaźników. Do najczęściej stosowanych należą:

Indeks rozwoju społecznego HDI (Human Development Index)

HDIHDIHDI uwzględnia trzy płaszczyzny życia społecznego: zdrowie, edukację oraz dostatni standard życia. Jego miernikami są:

• oczekiwana długość życia,

• średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych,

• oczekiwana liczba lat edukacji dzieci rozpoczynających proces kształcenia,

• dochód narodowy per capita w USD, liczony według parytetu siły nabywczej danej waluty.

Wskaźnik HDI przyjmuje wartości od 0 (niski poziom rozwoju) do 1 (wysoki poziom rozwoju). Więcej na ten temat przeczytasz w materiale Miernik HDI oraz Podział państw świata według wskaźnika HDI.

Tabela. Kraje o najwyższej i najniższej wartości wskaźnika HDI w 2024 r.

Źródło: Na podstawie oficjalnych danych z raportu UNDP Human Development Report 2025

Globalny indeks rozwoju społecznego (Social Progress Index)

Wskaźnik stworzony został przez pozarządową organizację Social Progress Imperative, założoną w 2012 roku w Stanach Zjednoczonych. Indeks określa stopień, w jakim państwo zaspokaja potrzeby swoich obywateli w zakresie:

• potrzeb materialnych (wyżywienie, podstawowa opieka zdrowotna, dostęp do wody i kanalizacji, warunki mieszkaniowe, poczucie bezpieczeństwa);

• podstaw dobrego samopoczucia (dostęp do podstawowej edukacji, informacji i komunikacji, stan zdrowotny oraz samopoczucie, stan środowiska naturalnego);

• możliwości rozwoju osobistego (poszanowanie praw człowieka i obywatela, realizowanie wolności osobistych w atmosferze tolerancji i akceptacji, możliwości rozwoju edukacyjnego, naukowego i zawodowego).

Tabela. Kraje o najwyższej i najniższej wartości wskaźnika SPI w 2024 r.

Źródło: Global Social Progress Index 2025, Social Progress Imperative, dostępne na stronie https://www.socialprogress.org/social-progress-index, WorldPopulationReview

W 2016 roku zastosowano analogiczny indeks do oceny stopnia rozwoju poszczególnych regionów w krajach Unii Europejskiej. Najnowszy ranking opublikowano w 2024 roku. Najwyższe wartości osiągnęły regiony położone na północy Europy -  region Övre Norrland (Szwecja), Helsinki‑Uusimaa (Finlandia) oraz Mellersta Norrland (Szwecja). Więcej informacji można uzyskać na stronie projektu: European Social Progress Index.

Wskaźnik zadowolenia z życia (Satisfaction with Life Index, SLI)

Podstawy metodyczne opracowano na Uniwersytecie w Leicester. Na podstawie pytań ankietowych dotyczących szczęścia i satysfakcji z życia powstał ranking subiektywnego samopoczucia i dobrostanu, określany mianem „światowej mapy szczęścia”. Zebrane dane wskazują, że odczucie szczęście jest najmocniej związane ze zdrowiem, a następnie z bogactwem i poziomem wykształcenia. W grupie 20 „najszczęśliwszych” państw świata znalazły się zarówno kraje o wysokim, jak i niskim PKB.

Światowy wskaźnik szczęścia HPI (Happy Planet Index)

Miernik poziomu dobrostanu opracowała w 2006 roku New Economics Foundation. Przy wyznaczaniu rankingu państw brano pod uwagę subiektywną ocenę stanu życia, oczekiwaną długość życia, nierówności między ludźmi w kraju pod względem tego, jak długo żyją i jak czują się szczęśliwi oraz ślad ekologiczny określający zużycie zasobów naturalnych w stosunku do możliwości ich odtworzenia.

Kraje o najwyższym i najniższym światowym wskaźniku szczęścia przedstawiono w poniższej tabeli (szczegóły metodyki wraz z mapą na stronie: HappyPlanetIndex.org).

Tabela. Kraje o najwyższym i najniższym światowym wskaźniku szczęścia (HPI)

Źródło: Happy Planet Index 2024, Hot or Cool Institute

Światowy Raport Szczęścia (World Happiness Report)

Coroczny ranking przygotowywała Sieć Rozwiązań na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (SDSN) przy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Dane wpływające na miejsca rankingowe zbierane są aż w 14 obszarach, począwszy od kwestii materialnych, przez edukację i zdrowie, aż po kwestie transportu, ochrony środowiska, a nawet polityki i religii.

Źródło: World Happiness Report 2025

Dodatkowo, do raportu dołączany jest ranking miast według oceny szczęścia ich mieszkańców.

Słownik