Pojęcie jakość życia po raz pierwszy pojawiło się w dyskursie naukowym w 1920 r. za sprawą brytyjskiego ekonomisty Arthura Pigou, autora Ekonomii dobrobytu (Economics of Welafare). Wkrótce potem na temat jakości życia zaczęły powstawać opracowania naukowe przedstawicieli innych dyscyplin: pedagogiki, psychologii, socjologii oraz medycyny.

Stosowana przez poszczególne nauki różna metodyka badań oraz podejścia interpretacyjne spowodowały trudności w wypracowaniu wspólnej definicji jakości życia. Z tego powodu w literaturze naukowej używanych jest wiele synonimów, takich jak poziom życia, dobrostan, satysfakcja z życia, zadowolenie z życia czy szczęście.

Ocena jakości życia opiera się przede wszystkim na określeniu potrzeb materialnych oraz niematerialnych człowieka, które próbuje on zaspokajać lub realizować. Problematyka ludzkich potrzeb jest przedmiotem zainteresowania wielu nauk.

Jedną z najbardziej znanych teorii opracował w latach 40. XX wieku amerykański psycholog Abraham Maslow. Według jego koncepcji w pierwszej kolejności realizowane są potrzeby niższego rzędu, a następnie wyższego. Do potrzeb podstawowych Maslow zaliczył potrzeby fizjologiczne (pokarm, woda, tlen, sen), warunkujące przeżycie. Hierarchia potrzeb obrazuje kierunek, w którym dąży człowiek do satysfakcjonującego, szczęśliwego życia.

RNiEqHowTZBzA

Na ilustracji w postaci piramidy przedstawiono hierarchię potrzeb człowieka. Piramida ma pięć poziomów, każdy ma inny kolor. Są na nich obrazki. Na samym dole piramidy są potrzeby fizjologiczne (na schemacie jest obrazek mężczyzny spożywającego posiłek przy stole): pożywienie, miejsce zamieszkania, ubranie, prokreacja. Następnie są potrzeby bezpieczeństwa (na schemacie jest obrazek mężczyzny z parasolem, w tle są chmury i deszcz): zabezpieczenie przed agresją ze strony innych ludzi lub przed żywiołami, zabezpieczenie przed chorobą, bezrobociem, starczą niezdolnością do pracy. Jako trzecie wymieniono potrzeby przynależności (na schemacie jest obrazek z trzema mężczyznami w piłkarskich strojach, mężczyżni stoją obok siebie i trzymają ręce na ramionach kolegi): akceptacja ze strony rówieśników oraz innych ludzi, miłość, przyjaźń, sympatia, przynależność do grupy. Jako czwarte wyróżniono potrzeby uznania (na schemacie jest obrazek mężczyzny trzymającego wieniec laurowy): sukces, szacunek, znaczenie, prestiż. Na samym szczycie piramidy są potrzeby samorealizacji (na schemacie jest obrazek mężczyzny stojącego na drabinie, w tle jest niebo z gwiazdami): rozwijanie siebie – umysłu, ciała i duchowości, rozwijanie zdolności i zainteresowań, potwierdzenie własnej wartości.

Koncepcja Maslowa stała się przyczynkiem do ożywionego dyskursu, zarówno zwolenników, jak i przeciwników teorii. Obecnie naukowcy skłaniają się częściej ku teoriom opartym na równoczesnej realizacji potrzeb materialnych oraz potrzeb społecznych i rozwoju osobistego.

Wieloznaczne podejście do zagadnień jakości życia spowodowało konieczność wyróżnienia obiektywnych oraz subiektywnych kategorii jakości życia.

Do pierwszej grupy zaliczane są wszystkie wskaźniki, które można przedstawić wartościowo lub ilościowo, co umożliwia stosunkowo łatwe porównywanie ich zmienności w czasie oraz analizę zróżnicowania regionalnego. Obiektywna jakość życia tożsama jest z poziomem życia i w przeszłości była bezpośrednio lub pośrednio związana z czynnikami ekonomicznymi, takimi jak: produkt krajowy brutto per capita, dochód narodowy czy dochód rozporządzalny na osobę.

Kryteria ekonomiczne wpływają na zaspokojenie podstawowych potrzeb żywieniowych i mieszkaniowych ludności. Z czasem zauważono, że przyrost PKB często nie ma bezpośredniego przełożenia na poprawę standardu życia mieszkańców krajów. Wynikało to np. z nierównej dystrybucji zysków lub inwestowania przez państwo kapitału w sfery gospodarki (np. przemysł zbrojeniowy), które nie podnosiły jakości życia. Okazuje się, że w starym powiedzeniu pieniądze szczęścia nie dają może być psychologiczna i socjologiczna prawda.

Obecnie przyjmuje się, że na zadowolenie z życia obok materialnych warunków życia, takich jak dochody, mieszkanie, dostęp do wody, energii, wpływają również kwestie związane ze zdrowiem, edukacją, kontaktami społecznymi w rodzinie, grupie przyjaciół lub znajomych. O jakości życia decyduje również nasze najbliższe otoczenie oraz stan środowiska przyrodniczego.

Z nauk społecznych wywodzą się również subiektywne kryteria jakości życia, uzupełniające wcześniejsze grupy wskaźników. Ocena subiektywna określana jest jako dobrostan. Składa się na niego zarówno sfera psychiczna (emocjonalno‑mentalna), jak i duchowa (sfera uczuć). Są to wszelkie pozytywne lub negatywne emocje oraz uczucia, które towarzyszą ludziom w różnych aspektach ich życia. Subiektywną ocenę uzyskujemy np. w odpowiedzi na pytania: co słychać? jak leci? jak się czujesz? co sądzisz? Reakcje zadowolenia, poczucie satysfakcji i szczęścia lub przeciwnie, niezadowolenia czy rozczarowania, wynikają z indywidualnego postrzegania rzeczywistości. Mogą zależeć także od wieku, płci, miejsca zamieszkania, dochodów, a także wykształcenia czy doświadczenia życiowego konkretnej osoby. Z tego względu subiektywne kryteria trudno jest zmierzyć i wyrazić wartościami liczbowymi. Informacje na temat dobrostanu uzyskuje się najczęściej za pomocą badań ankietowych.

Odejście od wskaźników ekonomicznych jako jedynego kryterium jakości życia skutkowało stworzeniem nowych, uniwersalnych wskaźników. Do najczęściej stosowanych należą:

Indeks rozwoju społecznego HDI (Human Development Index)

HDIHDIHDI uwzględnia trzy płaszczyzny życia społecznego: zdrowie, edukację oraz dostatni standard życia. Jego miernikami są:

• oczekiwana długość życia,

• średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych,

• oczekiwana liczba lat edukacji dzieci rozpoczynających proces kształcenia,

• dochód narodowy per capita w USD, liczony według parytetu siły nabywczej danej waluty.

Wskaźnik HDI przyjmuje wartości od 0 (niski poziom rozwoju) do 1 (wysoki poziom rozwoju). Więcej na ten temat przeczytasz w materiale Miernik HDI oraz Podział państw świata według wskaźnika HDI.

Rz4jN2T4lBZAx

W tabeli zawarto ranking HDI w 2019 r. W tabeli jest 11 krajów. Miejsce 179 zajmuje Jemen, następnie Erytrea, Mozambik, Burkina Faso, Sierra Leone, Mali, Burundi, Sudan Południowy, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Niger. W tabeli są wartości dotyczące indeksu, oczekiwanej długości życia, średniej liczby lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych, oczekiwana liczba lat edukacji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia, dochód narodowy na głowę w USD, liczony według parytetu siły nabywczej danej waluty. Spośród 11 krajów indeks jest najwyższy w Jemenie 0,470, najniższy w Nigrze 0,374. Oczekiwana długość życia w Jemenie wynosi 66,1, najniższa jest w Republice Środkowoafrykańskiej 53,3. Średnia liczba lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych najwyższa wartość jest w Burundi 11,1, najniższa w Erytrei 5 lat. Oczekiwana liczba lat edukacji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia najwyższa jest w Sudanie Południowym 4,8, najniższa w Burkinie Faso 1,6, następnie w Nigrze 2,1 i w Mali 2,4. Dochód narodowy na głowę w dolarach, liczony według parytetu siły nabywczej danej waluty najwyższy jest w Erytrei 2793, najniższy w Burundi 754.

R5MR5J52WD8sS

Na mapie świata są wartości wskaźnika HDI w 2019 roku. Wskaźnik od 0,800 do 1,000: Kanada, USA, Chile, Argentyna, Urugwaj, Europa z wyjątkiem Ukrainy, Bośni i Hercegowiny, Albanii, Rosja, Kazachstan, Turcja, Arabia Saudyjska, Oman, Australia, Malezja, Japonia, Korea Południowa. Wskaźnik od 0,700 do 0,799: Meksyk, Brazylia, Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Boliwia, Paragwaj, Surinam, kraje na północy i na południu Afryki, Ukraina, Bośnia i Hercegowina, Albania, Chiny, Mongolia, Iran, Uzbekistan, Turkmenistan, Tajlandia, Indonezja. W pozostałych krajach świata wskaźnik jest niższy. Najniższy - od 0,350 do 0,549 - w większości krajów afrykańskich oraz w Gruzji, Afganistanie, Jemenie, na Filipinach, na Sri Lance.

Globalny indeks rozwoju społecznego (Social Progress Index)

Wskaźnik stworzony został przez pozarządową organizację Social Progress Imperative, założoną w 2012 roku w Stanach Zjednoczonych. Indeks określa stopień, w jakim państwo zaspokaja potrzeby swoich obywateli w zakresie:

• potrzeb materialnych (wyżywienie, podstawowa opieka zdrowotna, dostęp do wody i kanalizacji, warunki mieszkaniowe, poczucie bezpieczeństwa);

• podstaw dobrego samopoczucia (dostęp do podstawowej edukacji, informacji i komunikacji, stan zdrowotny oraz samopoczucie, stan środowiska naturalnego);

• możliwości rozwoju osobistego (poszanowanie praw człowieka i obywatela, realizowanie wolności osobistych w atmosferze tolerancji i akceptacji, możliwości rozwoju edukacyjnego, naukowego i zawodowego).

W opublikowanym w 2020 roku rankingu oceniono 163 państwa.

RGJ5xemumJtHX

Kraje o najwyższym i najniższym globalnym wskaźniku postępu społecznego w 2020 r. Tabela dotyczy krajów o najwyższym i najniższym globalnym wskaźnik postępu społecznego 2020 r. Pierwsze 10 miejsc zajmują: Norwegia, Dania, Finlandia, Nowa Zelandia, Szwecja, Szwajcaria, Kanada, Australia, Islandia, Holandia. Polska jest na trzydziestym pierwszym miejscu. Najmniejszy globalny wskaźnik postępu społecznego: Papua Nowa Gwinea, Gwinea, Afganistan, Demokratyczna Republika Konga, Niger, Burundi, Somalia, Erytrea, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Sudan Południowy. Indeks w Norwegii wynosi 92,73, podstawowe potrzeby człowieka 96,85, podstawa dobrego samopoczucia 93,39, możliwości 87,95. Indeks w Holandii, która jest na dziesiątym miejscu wynosi 91,6. W pierwszej dziesiątce podstawowe potrzeby człowieka mają najwyższą wartość w Islandii 98,07. Podstawa dobrego samopoczucia jest najwyższa w Norwegii. Możliwości mają najwyższy wskaźnik w Danii 88,66. W Polsce, która jest na trzydziestym pierwszym miejscu, indeks wynosi 84,32, podstawowe potrzeby człowieka 94,44, podstawa dobrego samopoczucia 83,67, możliwości 74,86. W Papui Nowej Gwinei, która otwiera listę krajów o najniższym globalnym wskaźniku postępu społecznego 2020 roku, indeks wynosi 44,91. Najniższy indeks jest w Sudanie Południowym 31,06. Podstawowe potrzeby człowieka spośród ostatniej dziesiątki krajów mają najniższy wskaźnik w Republice Środkowoafrykańskiej 21,31. Podstawa dobrego samopoczucia ma najniższy wskaźnik w Sudanie Południowym 36,69. Możliwości mają najniższy wskaźnik w Sudanie Południowym 20,73.

R4jVTaD0tl58f

Na mapie świata przedstawiono wskaźnik postępu społecznego w 2020 roku. Poziom 1 - powyżej 90: Kanada, Skandynawia, Niemcy, Islandia, Svalbard, Islandia, Australia, Japonia. Poziom 2 - od 80 do 90: USA, Chile, Urugwaj, Polska, Wielka Brytania, Czechy, Słowacja, Austria, Szwajcaria, Belgia, Holandia, Lichtenstein, Francja, Włochy, Portugalia, Hiszpania, Grecja, Malezja. Najniższy poziom 6 - poniżej 50: kraje Afryki w pasie Sahelu, Afryka Środkowa, Afganistan, Pakistan.

W 2016 roku zastosowano analogiczny indeks do oceny stopnia rozwoju poszczególnych regionów w krajach Unii Europejskiej. Najnowszy ranking opublikowano w 2020 roku. Najwyższe wartości osiągnęły regiony położone na północy Europy -  region Övre Norrland (Szwecja), Helsinki‑Uusimaa (Finlandia) oraz Mellersta Norrland (Szwecja). Więcej informacji można uzyskać na stronie projektu: European Social Progress Index.

Wskaźnik zadowolenia z życia (Satisfaction with Life Index, SLI)

Podstawy metodyczne opracowano na Uniwersytecie w Leicester. Na podstawie pytań ankietowych dotyczących szczęścia i satysfakcji z życia powstał ranking subiektywnego samopoczucia i dobrostanu, określany mianem „światowej mapy szczęścia”. Zebrane dane wskazują, że odczucie szczęście jest najmocniej związane ze zdrowiem, a następnie z bogactwem i poziomem wykształcenia. W grupie 20 „najszczęśliwszych” państw świata znalazły się zarówno kraje o wysokim, jak i niskim PKB.

RcNEFlcop9rgX

Na mapie świata zaznaczono wskaźnik zadowolenia z życia w 2006 roku. Najwyższy: Kanada, USA, Wenezuela, Surinam, Kostaryka, Arabia Saudyjska, Oman, Australia, Malezja, Svalbard, Islandia, Irlandia, Holandia, Skandynawia, Austria. Najniższy jest w Rosji, Pakistanie, na Litwie, Ukrainie, Białorusi, w Bułgarii, Turkmenistanie, Jemenie, Kaszmirze, we Zachodniej Saharze, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Burkinie, Nigrze, czadzie, Sudanie, Egipcie, Sudanie, Erytrei, Etiopii, Somalii, Demokratycznej Republice Konga, w Angoli, Malawi.

Światowy wskaźnik szczęścia HPI (Happy Planet Index)

Miernik poziomu dobrostanu opracowała w 2006 roku New Economics Foundation. Przy wyznaczaniu rankingu państw brano pod uwagę subiektywną ocenę stanu życia, oczekiwaną długość życia, nierówności między ludźmi w kraju pod względem tego, jak długo żyją i jak czują się szczęśliwi oraz ślad ekologiczny określający zużycie zasobów naturalnych w stosunku do możliwości ich odtworzenia.

Kraje o najwyższym i najniższym światowym wskaźniku szczęścia przedstawiono w poniższej tabeli (szczegóły metodyki wraz z mapą na stronie: HappyPlanetIndex.org).

RGinEjAJ2WLvL

W tabeli zamieszczono dane dotyczące krajów o najwyższym i najniższym światowym wskaźniku szczęścia. W dziesiątce krajów o najwyższym wskaźniku szczęścia są: Kostaryka, Meksyk, Kolumbia, Vanatu, Wietnam, Panama, Nikaragua, Bangladesz, Tajlandia, Ekwador. Polska jest na sześćdziesiątym drugim miejscu. Kraje o najniższym światowym wskaźniku szczęścia to: Burundi, Eswatini, Sierra Leone, Turkmenistan, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mongolia, Benin, Togo, Luksemburg, Czad. W tabeli zawarto informacje dotyczące indeksu, podstawy dobrego samopoczucia, średniej długości życia w latach, nierówności oraz śladu ekologicznego w wymienionych krajach. W Kostaryce, która znajduje się na pierwszym miejscu w tabeli Indeks wynosi 44,7, podstawa dobrego samopoczucia 7,3, średnia długość życia 79,1, nierówności 15%, ślad ekologiczny 2,8. Dla porównania w Ekwadorze, który jest dziesiątym krajem o najwyższym światowym wskaźniku szczęścia indeks wynosi 37, podstawa dobrego samopoczucia 6, średnia długość życia 75,4, nierówności 22%, ślad ekologiczny 2,2. W Polsce indeks wynosi 27,5, podstawa dobrego samopoczucia 5,9, średnia długość życia 76,9, nierówności 11%, ślad ekologiczny 4,4. W krajach o najniższym wskaźniku szczęścia najniższy indeks dotyczy Czadu 12,8. Podstawa dobrego samopoczucia najniższa jest w Togo 2,9. Średnia długość życia najniższa jest w Eswatini 48,9. Nierówności procentowa wartość najniższa jest w Luksemburgu 7%. Ślad ekologiczny ma najniższą wartość w Burundi 0,8.

Światowy Raport Szczęścia (World Happiness Report)

Coroczny ranking przygotowywała Sieć Rozwiązań na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (SDSN) przy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Dane wpływające na miejsca rankingowe zbierane są aż w 14 obszarach, począwszy od kwestii materialnych, przez edukację i zdrowie, aż po kwestie transportu, ochrony środowiska, a nawet polityki i religii.

R1LBTPeETOPa6

W tabeli zamieszczono kraje o najwyższym i najniższym wskaźniku w latach 2017–2019. 1. Finlandia 7,809. 2. Dania 7,646. 3. Szwajcaria 7,560. 4. Islandia 7,504. 5. Norwegia 7,488. 6. Holandia 7,449. 7. Szwecja 7,353. 8. Nowa Zelandia 7,300. 9. Austria 7,294. 10. Luksemburg 7,238. 62. Polska 6,186. 144 Indie 3,573. 145. Malawi 3,538. 146. Jemen 3,527. 147. Botswana 3,479. 148. Tanzania 3,476. 149. Republika Środkowoafrykańska 3,476.150. Rwanda 3,312. 151. Zimbabwe 3,299. 152. Sudan Południowy 2,817. 153. Afganistan 2,567.

Dodatkowo, do raportu dołączany jest ranking miast według oceny szczęścia ich mieszkańców.

RgW8RLTxfCJu0

Mapa świata dotyczy Światowego Raportu Szczęścia, 2017 r. Najszczęśliwsze kraje na świecie: od 7,5 do 8,0 - Finlandia, Dania, Norwegia, Islandia, Kanada, Australia. Wskaźnik od 7,0 do 7,5 mają między innymi: Holandia, Szwajcaria, Szwecja, Nowa Zelandia, Austria, Niemcy, Oman. Najniższy wskaźnik jest w większości krajów afrykańskich, a także w Afganistanie, na Ukrainie.

Słownik