Gdzie i kiedy była starożytna Grecja?

Starożytni Grecy zamieszkiwali Półwysep Peloponeski, wyspy Morza Śródziemnego oraz Jonię, czyli krainę położoną w centralnej części wybrzeża Azji Mniejszej. Ciągnące się z północy na południe oraz z zachodu na wschód pasma górskie, a także konieczność żeglugi dzieliły Grecję na naturalne krainy i utrudniały komunikację.

R11VY4TgymolY

Mapa przedstawia obszar starożytnej Grecji. południową część Półwyspu Bałkańskiego. Z trzech stron oblewają ją morza: Morze Jońskie od zachodu, Morze Śródziemne od południa oraz Morze Egejskie od wschodu i Morze Kreteńskie od północnej strony wyspy Kreta. Wskazane są krainy starożytnej Grecji: Messenia, Lakonia, Arkadia, Elida, Argolida, Achaja, Akarnania, Etolia, Lokryda, Fokida, Beocja, Attyka, Eubea, Tesalia, Epir, Macedonia, Jonia, Rodos i Kreta.

Z tego powodu Grecja zawsze była rozdrobniona politycznie: dzieliła się na wiele polis, czyli miast‑państw, rządzonych przez wspólnoty obywateli. Polis różniły się organizacją polityczną, społeczną oraz tradycjami, lecz zarazem łączyła je swoista grecka tożsamość. Rozdrobnieni politycznie Grecy myśleli o sobie jako o jednym ludzie – Hellenach, połączonych wspólną kulturą, która odróżniała ich od cudzoziemców, czyli barbarzyńców. Historia Hellady dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny i hellenistyczny. My skupimy się na okresie klasycznym, przypadającym na V i IV w. p.n.e.

Stosunki polityczne w Grecji

R1MtpLBnCEwSR1

Ilustracja przedstawia kobiety w różnorodnych strojach z czasów starożytnej Grecji.

Greckie polis przyjmowały różne ustroje polityczne – oprócz przypadków tyraniityraniatyranii rozpowszechnione były rządy kolegialne, czyli takie, które opierały się na współpracy grup obywateli. Grupy te mogły być węższe, jak w przypadku spartańskiej oligarchiioligarchiaoligarchii, gdzie rządy sprawowali przedstawiciele obywateli, którzy ukończyli 60 lat, lub szersze, jak w przypadku demokracji ateńskiej. Rządy ludu w Atenach realizowane były poprzez Zgromadzenie Ludowe (eklezję), czyli zebranie wszystkich obywateli – wolno urodzonych mężczyzn, którzy ukończyli 20 lat. Zgromadzenie Ludowe było organem, który drogą głosowania podejmował decyzje dotyczące najważniejszych spraw w państwie. Ze względu na demokratyczny charakter ateńskiej polityki kluczową rolę odgrywali w niej demagodzydemagogdemagodzy, czyli mówcy, którzy dzięki opanowaniu sztuki retoryki potrafili przekonać lud do przyjęcia lub odrzucenia wniosków, nad którymi debatowano.

Rm10g1o1pjArX

Zdjęcie przedstawia ruiny starożytnej budowli. Na pierwszym planie widoczne są schody i zniszczony fragment podestu, na którym ustawiona była mównica.

RtomtgNpsZglV1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy męskiej. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła, nos prosty, duży. Mężczyzna ma wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, falujące. Mężczyzna ma niewielką brodę.

Greckie polis rywalizowały ze sobą o hegemonięhegemoniahegemonię, czyli zwierzchnictwo nad innymi miastami‑państwami. W tym celu zawiązywano sojusze pod kierownictwem jednego miasta‑państwa, takie jak Ateński Związek Morski czy Związek Peloponeski pod przewodnictwem Sparty. V w. p.n.e. upłynął pod znakiem rywalizacji tych dwóch polis. Związek Morski odegrał kluczową rolę w zniesieniu zagrożenia dla całej Grecji w postaci ekspansji Imperium Perskiego. Zakończenie wojen perskich, połączone z dominacją Aten na morzu i rozkwitem politycznym w epoce Peryklesa, przełożyło się na silną pozycję Aten w Grecji w pierwszej połowie V w. p.n.e.

W wyniku wojny peloponeskiej (431‑404 r. p.n.e.) Ateny zostały rozbite, a na czołową pozycję w Helladzie wysunęła się Sparta. Zwycięska dla Sparty wojna oznaczała zarazem koniec jedności wszystkich Greków, którzy sprzymierzyli się wobec zagrożenia perskiego (członkami utworzonego w 481 r. p.n.e. Związku Helleńskiego były zarówno Ateny, jak i Sparta). To rozbicie ułatwi ekspansję na Półwyspie Peloponeskim Filipowi II, królowi Macedonii, w IV w. p.n.e.

Dominacja macedońska będzie końcem niezależności politycznej greckich polis, zaś budowa imperium przez syna Filipa II, Aleksandra Wielkiego symbolicznie zakończy w historii Grecji okres klasyczny, którego przejawem było tzw. oświecenie attyckieoświecenie attyckieoświecenie attyckie – szczytowy okres rozwoju kultury ateńskiej w V w. p.n.e., i rozpocznie epokę hellenistyczną.

R2lSeTLuRd6Nh

Mapa przedstawia obszar imperium Aleksandra Wielkiego. Według współczesnych podziałów obejmowało ono: Grecję, Turcję, Bułgarię, Gruzję, niewielką część południowej Rosji, Syrię, część Iraku, Afganistan, Indie.

Ateny – stolica Hellady

Przypadający na V w. p.n.e. rozkwit polityczny i kulturalny Aten ściśle łączył się z ich pozycją na morzu, gdzie były niekwestionowaną potęgą. Podwalinami morskiej potęgi Aten były trzy elementy: zainicjowana przez Temistoklesa rozbudowa floty na początku V w. p.n.e., rola hegemona w Związku Morskim oraz rozbudowa portu w Pireusie.

RmUD1vWwMxS54

Ilustracja przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały, na duże oczy i nos, gęstą brodę i wąsy. Na jego głowie jest spiczasty hełm.

Silna pozycja Aten na morzu miała znaczenie militarne – odegrała kluczową rolę w trakcie wojen perskich – oraz ekonomiczne. Port w Pireusie wraz ze znajdującą się w nim giełdą był sercem handlu śródziemnomorskiego, a Ateńczycy uzyskali dostęp zarówno do niezbędnych surowców, jak i towarów luksusowych. Rozwój handlu doprowadził nie tylko do dobrobytu, ale miał również szereg skutków społecznych i politycznych.

RCcsWXKUsvODN

Rycina przedstawia wygląd portu w Pireusie od strony morza. Widać tu liczne statki i zabudowania bezpośrednio nad brzegiem morza oraz drogę prowadzącą w głąb lądu. Na drugim planie widoczne są masywy górskie.

Produkcja rolna Aten, które mogły na dużą skalę importować zboże, przestawiła się na warzywa oraz oliwki. W rezultacie spadło znaczenie oraz liczebność warstwy chłopów – ważnej części ateńskiego społeczeństwa jeszcze na początku V w. p.n.e. - na rzecz warstw rzemieślniczo‑kupieckich. Idący za tymi zmianami napływ ludności wiejskiej do miasta pozwolił na wytworzenie się w Atenach specyficznej kultury miejskiej, charakteryzującej się względną wolnością myśli. W takich warunkach mogły rozwijać się filozofia, sztuka i nauka. Z punktu widzenia politycznego rzemieślnicy i kupcy byli bazą stronnictwa radykalno‑demokratycznego (pod przewodnictwem Temistoklesa, a później Peryklesa), które w połowie V w. p.n.e. zdominowało politykę ateńską, odnosząc zwycięstwo nad stronnictwem arystokratycznym i umiarkowanie demokratycznymdemokracja antycznademokratycznym. Stosunki te odwróciły się po wojnie peloponeskiej, gdy flota ateńska została praktycznie w całości przejęta przez Spartę, a stery rządów objęła przychylna Sparcie arystokracja.

Ateny – miasto filozofów

Okres hegemonii Związku Morskiego to czas rozkwitu kulturowego Aten, stolicy Attyki. Dlatego też przyjęło się nazywać go oświeceniem attyckim. W Atenach osiedlali się w tamtym czasie najwięksi myśliciele swoich czasów – Anaksagoras, Demokryt, tam również prowadzili swoją działalność sofiścisofiścisofiści oraz Sokrates. Innymi słowy, Ateny stały się intelektualną stolicą Grecji, metropolią, która przyciągała największe umysły swoich czasów. Ale nie tylko. To właśnie w Atenach działali najwybitniejsi twórcy tragedii greckiej – Ajschylos, Sofokles i Eurypides.

Tragedia, zaliczana w starożytności do poezji, była dziełem dramatycznym, przeznaczonym do wystawienia w teatrze. Opowiadała zazwyczaj o konflikcie między jednostką a siłą wyższą (losem, moralnością itp.), w którym bohater jest skazany na porażkę.

Tragedia przejęła mitologiczną i etyczną problematykę z dytyrambu, pieśni religijnej poświęconej Dionizosowi, z której się wywodzi. Tragicy rozbudowywali partie chóru, śpiewającego w czasie obrządków religijnych, dodając do nich stopniowo partie dialogowe, odgrywane najpierw przez jednego, potem dwóch, a u Eurypidesa trzech aktorów. Klasyczna forma tragedii greckiej ukształtowała się w V w. p.n.e. i była dziełem Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa.

Początkowo tragedia podejmowała tematy mitologiczno‑religijne i poruszała problemy dotyczące państwa i społeczeństwa – w szczególności to, kim są Ateńczycy oraz jakich wartości moralnych powinni przestrzegać. Eurypides zerwał z bezwzględną wiernością wobec fabuł mitologicznych i zainteresował się człowiekiem – podejmował tematy psychologiczne, polityczne i wychowawcze. Ogólnie rzecz biorąc, teatr, a w szczególności tragedia, cieszył się w Atenach niezwykłą popularnością i miał ważną funkcję społeczną – podejmował najważniejsze z punktu widzenia ówczesnych Greków problemy moralne oraz duchowe.

Choć w 404 r. p.n.e., w wyniku wojny peloponeskiej, Ateny utraciły hegemonię na rzecz Sparty, pozostały najważniejszym ośrodkiem kulturalnym starożytnej Grecji – to tam powstaną w IV w. p.n.e. dwie najważniejsze szkoły filozoficzne starożytności, czyli Akademia Platońska oraz LykeionlykeionLykeion Arystotelesa.

Poezja, która święciła triumfy w V w. p.n.e. przede wszystkim za sprawą tragików, w IV w. p.n.e. straciła na znaczeniu, zaś centralne miejsce w literaturze tego okresu zajęła proza. Jedynym z najdoskonalszych jej przejawów w IV w. p.n.e. były dialogi platońskie – dzieła filozoficzne Platona spisane w formie dialogów między obywatelami Aten, w których prezentowane były różne poglądy filozoficzne na wybrany temat.

RmVtRKV1izabV

Zdjęcie przedstawia starożytną mozaikę. Ukazana jest na niej grupa mężczyzn siedzących pod drzewem. Mężczyźni zajęci są rozmową, gestykulują.

W życie kulturalne miasta zaangażowana była jego elita, która rekrutowała się spośród wolnych obywateli. W okresie klasycznym stanowili oni nie więcej niż 30% ludności Aten. Kobiety pozbawione były wszelkich praw publicznych, natomiast pozostała ludność miasta dzieliła się na metojków, czyli wolnych mieszkańców Aten, którzy nie posiadali obywatelstwa (zajmowali się oni głównie rzemiosłem i handlem), oraz niewolników. Panujący w V w. p.n.e. dobrobyt sprawiał, że wolni chłopi przenosili się do miasta i zasilali warstwy rzemieślniczo‑kupieckie. Struktura społeczna Aten zbliżała się wtedy do stanu opisanego później przez Arystotelesa w Polityce jako idealny – państwa, które opiera się na silnej warstwie średniozamożnych obywateli. Jednakże pod koniec V w. p.n.e. ten stan rzeczy zmienił się ze względu na negatywne konsekwencje długotrwałej wojny peloponeskiej: dewastację rolnictwa w całej Attyce na skutek działań wojennych, kurczenie się warstwy chłopstwa, która stanowiła trzon ciężkiej piechoty ateńskiej, a także kryzys rzemiosła związany z malejącym eksportem. Pozbawieni zajęcia chłopi udawali się do miasta, gdzie tworzyli coraz bardziej rosnącą w IV w. p.n.e. grupę motłochu miejskiego.

RJyuaZpucLZ2X1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy męskiej, wykonaną z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Jego twarz ukazana jest prawym profilem. Włosy mężczyzny są krótkie, falujące. Mężczyzna ma także kędzierzawą brodę. Na jego głowie widoczny jest wojskowy hełm.

Sercem życia publicznego Aten był główny plac - agora, gdzie znajdowały się urzędy, świątynie i biblioteki. Mieszkańcy Aten gromadzili się tu w czasie uroczystości państwowych i religijnych, Zgromadzeń Ludowych lub rozmawiali, chroniąc się przed słońcem w zadaszonych kolumnadach (stoa). Akropol był również miejscem handlu, odbywały się tu widowiska teatralne i zawody sportowe.

Z kolei arystokracja zwiększała swoje wpływy, skupując za bezcen ziemię w całej Attyce. Ogólnie rzecz biorąc, w IV w. p.n.e. nastąpiła wyraźna polaryzacja społeczna – społeczeństwo ateńskie podzieliło się na wąską grupę wpływowych bogaczy i szerokie rzesze biedoty, zaś gospodarka coraz bardziej opierała się na pracy niewolników. Arystoteles pisał więc w czasach, gdy demokracja ateńska okresu Peryklesa była już tylko ideałem z przeszłości, natomiast sympatie polityczne arystokracji, skupionej na zachowaniu swoich wpływów, kierowały się najpierw w stronę Sparty, a później – Macedonii. Konsekwencją poparcia interesów macedońskich w Grecji okazał się z jednej strony kres politycznej niezależności Aten w drugiej połowie IV w. p.n.e., a z drugiej – utrwalenie ustroju społecznego opartego na pracy niewolniczej i własności skupionej w rękach arystokracji.

Praca i niewolnictwo

Niewolnictwo było zjawiskiem powszechnym, zarówno w Atenach, jak i w całej Grecji. Niektórzy niewolnicy wykonywali ciężkie prace fizyczne, np. w kopalniach srebra, inni pracowali w warsztatach rzemieślniczych lub w domach swoich panów, nie tylko jako pomoc domowa, ale również w charakterze nauczycieli. Choć ich sytuacja była zróżnicowana, to zależała całkowicie od woli pana, ponieważ niewolnik - żywe narzędzie - był jego własnością.

Liczba niewolników  w Atenach wzrosła w V w. p.n.e. wraz z rozwojem rzemiosła, a w IV w. p.n.e. niewolnicy, których w samych Atenach było 400 000, stanowili już główną siłę roboczą ówczesnej gospodarki. Konsekwencją powszechności niewolnictwa była pogarda dla pracy fizycznej jako godnej niewolnika. Nastawienie to, typowe dla arystokracji, w V w. p.n.e. upowszechniło się wśród wszystkich wolnych obywateli Aten.

Człowiek w centrum zainteresowania

W sztuce okresu klasycznego można zauważyć tendencję do indywidualizacji – posągi, wcześniej przedstawiające typowe postaci, teraz nabrały cech jednostkowych. Miało to związek z ogólnym dążeniem do stawiania człowieka w centrum zainteresowania.

W filozofii zwrot ku człowiekowi łączy się z postacią Sokratesa. Filozofia presokratejska odnosiła się przede wszystkim do przyrody. Tymczasem Sokrates uczynił jej głównym problemem człowieka. Filozofia stała się tym samym wiedzą praktyczną, dotyczącą tego, jak człowiek powinien postępować, aby żyć zgodnie z rozumem. W jaki sposób się tego dowiedzieć? Poznaj samego siebie (gr. gnothi seauton), powtarzał Sokrates mądrość wyrytą na frontonie świątyni Apollina w Delfach. Innymi słowy, przeorientował on całą myśl filozoficzną na zagadnienia etyczne i antropologiczne. Od czasów Sokratesa filozofia skoncentrowała się na pytaniach o to, kim jest człowiek oraz jak powinien żyć – dotyczy to wszystkich najważniejszych myślicieli IV w. p.n.e. - zarówno idealistycznej filozofii Platona, jak i poglądów cynikówcynicycyników i cyrenaikówcyrenaicycyrenaików oraz filozofii Arystotelesa.

RfD2spILx1TR0

Zdjęcie przedstawia starożytny grecki teatr w Epidaurosie. Ma on charakterystyczny kształt amfiteatru wykutego w skałach na wzniesieniu. Centralnym elementem była tu półkolista orchestra, gdzie znajdował się chór. Dla aktorów przeznaczone zaś był proskenion, czyli miejsce znajdujące się za orchestrą. Za nim zaś umieszczona była skene, gdzie przebierali się aktorzy. Z widowni widać także znajdujący się na drugim planie gęsty las oraz okoliczne wzgórza.

Choć Sokrates uznawany jest za kluczową postać tej przemiany problematyki filozoficznej, był on zarazem wyrazicielem pewnej ogólnej tendencji. W tym samym czasie, czyli w V w. p.n.e. sofista Protagoras głosił, że „człowiek jest miarą wszechrzeczy”. Kierując się tą zasadą, sofiści traktowali wiedzę jako praktyczne narzędzie, które pozwoli ich uczniom na prowadzenie skutecznej działalności politycznej. Nauczanie sofistów doprowadziło do rozkwitu retoryki – sztuki wysłowienia – oraz upowszechnienia się szkół retorycznych w V i IV w. p.n.e.

R1ROBYBvDwBi2

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny, szeroki nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, zaczesane są na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Nie tylko rozwój retoryki stanowił świadectwo zainteresowania życiem społecznym człowieka – V w. p.n.e. to również czas działalności dwóch największych greckich historyków: Herodota oraz Tukidydesa.

Rozwój retoryki oraz historiografii nie świadczy bynajmniej, by w okresie klasycznym porzucono dociekania przyrodnicze. Jednak również w tej sferze głównym obiektem zainteresowania był człowiek. To właśnie V i IV w. p.n.e. były okresem rozwoju greckiej medycyny, przede wszystkim pod wpływem Hipokratesa.

R1Sj2PRfgG2d0

Rycina przedstawia rzeźbę głowy dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący, na jego twarzy i czole widać liczne zmarszczki. Mężczyzna ma gęstą, kędzierzawą brodę i długie wąsy.

W filozofii Arystotelesa, która przyjęła swoją dojrzałą postać w drugiej połowie IV w. p.n.e., spekulacje metafizyczne prowadzone są równolegle z działalnością naukową – badaniami z zakresu anatomii i zoologii, a zaproponowana przez niego koncepcja człowieka łączy ze sobą aspekty duchowy i cielesny.

R1xrKoXPBYBVT

Zdjęcie przedstawia częściowo zrujnowany, starożytny gimnazjon. Jest on zbudowany na planie prostokąta, otoczony niskim budynkiem wspartym na kolumnach. Wokół budowli rosną drzewa.

Dlaczego Ateny?

Zastanów się, dlaczego właśnie w Atenach doszło do rozkwitu życia kulturalnego i intelektualnego, w szczególności – filozofii. Jaką rolę odegrał sposób organizacji życia politycznego polis oraz demokratyzacja w epoce Peryklesa? Zwróć uwagę, że w ateńskim życiu publicznym uczestniczyli wszyscy obywatele – było to możliwe dzięki małym rozmiarom polis oraz powszechnej wśród Greków postawie obywatelskiej. Wspólne przebywanie w jednym miejscu – zgromadzenie – oraz podejmowanie decyzji dotyczących państwa poprzez debatę było podstawą demokratycznego życia Aten. Stąd bez wątpienia wziął się wzrost zainteresowania nauką umiejętności skutecznego przemawiania – retoryką – oraz przejawami działalności człowieka (nie zaś natury) – historią, polityką, sztuką, etyką. Pomimo małych rozmiarów Ateny były również metropolią, która utrzymywała żywe kontakty z przedstawicielami innych kultur. Debatowanie nie było zaś zarezerwowane dla życia publicznego - Ateńczyk był przyzwyczajony do rozmowy na każdy temat, a dotyczyły one najczęściej abstrakcyjnych problemów. Stało się to jednym ze sposobów spędzania wolnego czasu. Dzięki temu w Atenach wieku klasycznego panowała atmosfera wielkiego miasta, które tolerowało istnienie wolnej myśli oraz badania nad zagadnieniami nie mającymi wyraźnie praktycznego celu. Choć wolność miała ściśle określone granice – wielu filozofów miało problemy, np. w wyniku oskarżeń o ateizm, to zasadniczo działalność filozofów takich jako Sokrates, którzy spacerowali po mieście i wdawali się w rozmowy filozoficzne z innymi Ateńczykami, nie była czymś niezwykłym, lecz raczej dobrze wpisywała się w klimat fermentu intelektualnego miasta.

Słowniczek