Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Geografia Palestyny

Pomiędzy wschodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego a pustynnymi terenami Półwyspu Arabskiego leży PalestynaPalestynaPalestyna. Ma ok. 250 km długości i od 50 do 130 km szerokości. Na tej niedużej powierzchni występuje bardzo różnorodny krajobraz. Nad samym morzem znajduje się żyzny pas nizin. Sąsiaduje z nim pagórkowaty i górzysty teren, który przechodzi w wąską dolinę. Płynie nią z północy na południe rzeka JordanJordanJordan. Na wschód od doliny Jordanu ponownie pojawiają się tereny wyżynne. Za nimi rozciąga się pustynia.

Jordan
RGeTZ8nC8Eaai
Tereny nazywane Ziemią Świętą. Baszan, Ammon, Moab i Edom (Idumea) to historyczne krainy, podbite przez Hebrajczyków.
Źródło: Contentplus sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Większość obszaru tak rozumianej Palestyny znajduje się obecnie na obszarze Izraela, który graniczy od północy z Libanem, od wschodu z Syrią i Libanem, a od południa z Egiptem.

Z Mezopotamii do krainy Kanaan

Zgodnie z przekazem biblijnym, przodkami Żydów były koczownicze plemiona zamieszkujące pogranicze Pustyni Arabskiej i Mezopotamii. W Biblii nazywane są one Hebrajczykami, następnie Izraelitami (synami Izraela) i Judejczykami (mieszkańcami Judei). Od tego ostatniego określenia wywodzi się nazwa Żydzi (w języku hebrajskim: Jehudi), która do języka polskiego trafiła przez język czeski i francuski (czeski Żid, franc. Juif). Plemiona te zaliczamy do ludów semickich. Początkowo wyznawały one wielobóstwo. Około XX w. p.n.e. przeniosły się one na teren Żyznego Półksiężyca, a ich głównym zajęciem było pasterstwo. Dużymi grupami, tworzącymi wielkie rodziny, przemieszczali się po terenach stepowych nadających się do wypasu bydła.

R1BZJ6NUsIbq0
Żyzny Półksiężyc zwany również Złotym Rogiem. Jakie było jego znaczenie dla cywilizacji starożytnych?
Źródło: Contentplus.pl na podstawie NormanEinstein, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Jest to najwcześniejszy okres dziejów Izraela, nazywany epoką patriarchów. Trwał do XVII w. p.n.e. W tym czasie – według przekazów biblijnych – na czele społeczności stali patriarchowie. Pierwszym z nich był Abraham, któremu miał objawić się jedyny Bóg, a kolejnymi Izaak oraz Jakub. W tym okresie Żydzi ostatecznie zerwali z powszechnym wtedy wielobóstwem i przyjęli monoteizm – czyli wiarę w jednego, niewidzialnego Boga. Bóg był stwórcą i królem całego świata oraz Izraela, Bogiem Abrahama, Izaaka, Jakuba, którego imienia, zapisywanego jako JHWH, a czytano jako Jahwe, co wedle Księgi Wyjścia znaczy: Ehjeh‑Aszer‑Ehjeh (Będę – Który - Będę).

Niektóre z plemion przez starożytną Syrię dotarły do położonej na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego krainy KanaanKanaanKanaan i osiedliły się tam. W Biblii ten obszar został nazwany Ziemią ObiecanąZiemia ObiecanaZiemią Obiecaną, a Herodot w Dziejach (w V w. p.n.e.) określił go mianem Palestyny.

Hebrajczycy, Izraelici, Żydzi

Według trudnego do potwierdzenia przekazu, jedno z plemion, które dotarły do Kanaanu, nosiło nazwę Habiru. Posługiwało się ono językiem iwri (hebrajskim), który przyjęły niektóre inne plemiona semickie. Zyskały one wspólną nazwę: Hebrajczycy. Zgodnie z inną koncepcją określenie to pochodzi od słowa oznaczającego „obcych” i zostało nadane Żydom przez sąsiadujące ludy.

Według Biblii Żydów do Kanaanu doprowadził Abraham. Miał on syna Izaaka i wnuka Jakuba, który przyjął imię Izrael. Nazwa Izrael, a także określenie Izraelici, oznaczało potomków Jakuba. Od dwunastu synów Jakuba wywodzi się dwanaście plemion izraelskich. Jedno z nich nosiło nazwę Jehudi (Juda). To od niej pochodzi nazwa Żydzi (Judejczycy).

R2Yzl5kvdIELe
Dwanaście plemion Izraela. Które tereny zajmowało plemię Judy?
Źródło: Contentplus sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Niewola egipska

Jak głosi Biblia (ale nie potwierdzają tego zapisy historyczne i znaleziska archeologiczne) około 1700 r. p.n.e. z powodu głodu Żydzi opuścili Kanaan i udali się do Egiptu. Nie mogli tam swobodnie przestrzegać swych zwyczajów i byli zmuszani do wykonywania ciężkich robót. Z tego powodu okres pobytu w Egipcie nazwali „niewolą egipską”. W XIII w. p.n.e. Żydzi zdecydowali się na ucieczkę i powrócili do Ziemi Obiecanej. Wędrówka ta według Biblii trwała 40 lat, a lud prowadził Mojżesz. Wspólnota losu i przestrzeganie tych samych zasad religijnych sprawiły, że wywodzący się z różnych plemion Hebrajczycy zaczęli tworzyć jeden naród.

R1SBtrcVopd5h
Biblia jest najważniejszym źródłem do poznania najdawniejszych dziejów Żydów, ale nie jedynym. O ich obecności na terenie Palestyny świadczy inskrypcja na steli faraona Merenptaha wykonanej w drugiej połowie XIII w. p.n.e. Wśród ludów, które podbił, wymieniony jest Izrael. Muzeum Egipskie w Kairze.
Źródło: Webscribe, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pierwsze państwo

Na terenie Kanaanu znajdowały się państwa‑miasta, nad którymi zwierzchnictwo sprawował Egipt. Izraelici je podbili, ale wciąż istniało zagrożenie ze strony innych ludów, przede wszystkim mieszkających na wybrzeżu Morza Śródziemnego  Filistynów (to od tego ludu pochodzi nazwa Palestyna). Konieczność obrony zmuszała Żydów do łączenia swych sił. Na czele poszczególnych plemion stali sędziowie i w razie potrzeby zwierzchnictwo jednego z nich uznawały inne plemiona. Około 1030 r. p.n.e. Żydzi postanowili się zjednoczyć i wybrali sobie pierwszego króla - Saula. Toczył on zwycięskie wojny, w trakcie których wyróżniał się odwagą Dawid.

RgCdeBBBR1Rhk
Saul – pierwszy król Izraela. Obraz Ernsta Josephsona, 1878, Muzeum Narodowe w Sztokholmie.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1AoAtZCMmlon
Dawid, używając procy, pokonał olbrzymiego wojownika filistyńskiego Goliata. Obraz Caravaggia, początek XVII wieku.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Dawid i Salomon

Według Biblii, po śmierci Saula królem został Dawid. Panował on od ok. 1010 r. p. n. e. przez 40 lat. Stworzył sprawną armię i znacznie rozszerzył granice państwa, m.in. przez zdobycie Jerozolimy.

Stary Testament, 2 Księga Samuela

Razem ze swoimi ludźmi król [Dawid] wyruszył do Jerozolimy przeciw Jebusytom, zamieszkującym tę krainę. Rzekli oni do Dawida: «Nie wejdziesz tutaj, lecz odepchną cię ślepi i kulawi». Oznaczało to: «Dawid tu nie wejdzie». Dawid jednak zdobył twierdzę Syjon, to jest Miasto Dawidowe.

Stary Testament Źródło: Stary Testament, 2 Księga Samuela, [w:] Biblia Tysiąclecia.

Dawid wybrał Jerozolimę na stolicę i zbudował sprawną administrację. Uczynił z Izraela lokalne mocarstwo.

Rn3BqLfDRMJfv1
Na steli z Tel Dan z IX w. umieszczono imię Dawida, co potwierdza, że był on postacią historyczną. Muzeum Izraela, Jerozolima.
Źródło: בית השלום, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 1.0.

Następcą Dawida został jego syn Salomon, który rządził w latach ok. 970–925 p.n.e. Utrzymywał pokojowe stosunki z sąsiadami, dzięki czemu rozwinął się handel. Podzielił kraj na 12 okręgów, z których kolejno każdy łożył na utrzymanie dworu królewskiego. Nałożył na ludność nowe podatki i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych. Ufortyfikował Jerozolimę, zbudował Pierwszą Świątynię i pałac królewski. Wspierał rozwój kultury.

Zgodnie z przekazem biblijnym, król Salomon zasłynął jako mądry i sprawiedliwy władca. Najbardziej znana jest opowieść o rozstrzygnięciu dramatycznego sporu między kobietami, które urodziły w tym samym czasie dzieci, ale jedno z nich zmarło. Kobiety przybyły do króla i każda z nich twierdziła, że żywe dziecko jest jej.

Wówczas…

Stary Testament, Księga Królewska

Król rozkazał: «Rozetnijcie to żywe dziecko na dwoje i dajcie połowę jednej i połowę drugiej!». Wówczas kobietę, której syn był żywy, zdjęła litość nad swoim synem i zawołała: «Litości, panie mój! Niech dadzą jej dziecko żywe, abyście tylko go nie zabijali!». Tamta zaś mówiła: «Niech nie będzie ani moje, ani twoje! Rozetnijcie!» .Na to król zabrał głos i powiedział: «Dajcie tamtej to żywe dziecko i nie zabijajcie go! Ona jest jego matką».

Indeks górny Wyjaśnij, skąd król Salomon wiedział, która z kobiet była prawdziwą matką dziecka? Indeks górny koniec

Stary Testament2 Źródło: Stary Testament, Księga Królewska, [w:] Biblia Tysiąclecia.

Podział państwa. Upadek Izraela i Judy

Duże ciężary nakładane na ludność wywoływały jej bunt. Został on stłumiony, ale władza centralna uległa osłabieniu i po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. Na północy istniało Królestwo Izraela ze stolicą w Samarii. Jerozolima pozostała stolicą państwa położonego na południu, zwanego Judą.

Kres Królestwa Izraela nastąpił ok. 722 r. p.n.e., gdy zostało ono podbite przez Asyryjczyków. Niezależna Juda przetrwała natomiast do najazdu króla Babilonii Nabuchodonozora w 597 r. p.n.e. W 586 r. p.n.e. Babilończycy zniszczyli świątynię w Jerozolimie i wygnali Izraelitów do Babilonii. W niewoli babilońskiej Żydzi spędzili ok. 40 lat. Na powrót do ojczyzny pozwolił im król Persów Cyrus II, który pokonał Babilonię.

Pod panowaniem Persji i Greków

RlLO9ZMZQlRlY1
Peter Paul Rubens Tryumf Judy Machabeusza, między 1634 a 1636 r.
Źródło: Wikimedia Commons, Musée d'Arts de Nantes, domena publiczna.

Rozpoczął się trwający wiele stuleci okres, w trakcie którego Żydzi mieszkali na terenie Palestyny, ciesząc się różnym zakresem autonomiiautonomiaautonomii lub będąc całkowicie podporządkowanymi silniejszym państwom. Po powrocie z niewoli babilońskiej wznieśli w Jerozolimie Drugą Świątynię. Była ona ośrodkiem, w którym sprawowano kult, pomagającym Żydom zachować wspólnotę.

W IV w. p.n.e. Persję, łącznie z Palestyną, podbił król Macedonii Aleksander Wielki. Rządy na zdobytych terenach objęli dowódcy jego armii. Byli oni z pochodzenia Grekami. Potomek jednego z nich, król Antioch IV Epifanes, który objął rządy w 175 r. p.n.e., zmuszał Żydów, aby oddawali cześć bogom greckim. W 167 r. p.n.e. przeciw jego rządom wybuchło powstanie, na którego czele stali członkowie rodziny Machabeuszy. Zakończyło się ono uzyskaniem przez Żydów autonomii.

W państwie rzymskim

Od 63 r. p.n.e. Palestynę stopniowo podporządkowywali sobie Rzymianie. Nazywali ją Judeą. Początkowo pozwalali królom żydowskim zachować władzę, ale od 6 r. n.e. ustanawiali już rzymskich namiestników. Jednym z ostatnich władców Judei był opisany w Biblii Herod Wielki (73/72 p.n.e.- 4 p.n.e.). Od 47 r. p.n.e. był namiestnikiem Galilei, od 46 r. p.n.e. namiestnikiem Celesyrii, a w latach 37‑4 p.n.e. królem Judei. Jego królestwo obejmowało Palestynę, część dzisiejszej Jordanii, Libanu i Syrii. W Ewangelii wg św. Mateusza przedstawiony został jako okrutnik, despota, prześladowca Jezusa i inicjator rzezi niewiniątek, o tych wydarzeniach jednak nie wspominają inne źródła historyczne. Dziś Herod uznawany jest za sprawnego zarządcę, który poprowadził Izrael do świetności - zainicjował budowę m.in. portu w Cezarei, czy twierdzy Antonia, otoczył Jerozolimę nowymi murami i nakazał rozbudowę Drugiej Świątyni.

Różnice religijne oraz ucisk ze strony Rzymian były źródłem konfliktów, które nieraz prowadziły do zbrojnych buntów. Powstanie przeciw Rzymianom, które wybuchło w 66 r. n.e., szybko nabrało charakteru wojny o wyzwolenie. Po pięciu latach walk wojska rzymskie dowodzone przez syna cesarza Wespazjana, Tytusa, pokonały Żydów, zdobyły Jerozolimę i zburzyły Drugą Świątynię. Jedynym pozostałym bastionem powstańców była twierdza w Masadzie, której obrońcy oraz kobiety i dzieci wobec pewności przegranej w 72 r. popełnili zbiorowe samobójstwo.

Ostatnim wielkim zrywem przeciw imperium rzymskiemu pokierował Szymon Bar Kochba. Powstańcy rozpoczęli walkę w 132 r. i zdobyli Jerozolimę. Rzymianie ściągnęli jednak posiłki, odbili miasto i do 135 r. całkowicie stłumili powstanie. Zakazali Żydom wstępu do Jerozolimy, której nadali nazwę Aelia Capitolina.

R11XTGSUL3qUF
Tetradrachma bita przez Bar Kochbę. Na awersie widać świątynię jerozolimską ze wschodzącą nad nią gwiazdą (Bar Kochba po aramejsku oznacza "syna Gwiazdy"), na rewersie - lulaw, czyli symboliczny bukiet, otoczony napisem "za wolność Jerozolimy".
Źródło: CNG, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Początek diaspory

Po stłumieniu powstania Rzymianie poddali Żydów krwawym represjom. Wielu zabili albo uprowadzili w niewolę. Część Żydów przeniosła się na inne tereny położone w basenie Morza Śródziemnego. Niektórzy wyruszyli daleko na wschód, dotarli do Indii i Chin. Żydzi zaczęli żyć w rozproszeniu, czyli w diasporzediasporadiasporze, ale dzięki wspólnemu językowi i religii zachowywali łączność, wspólnotę i tożsamość.

Słownik

autonomia
autonomia

(gr. autonomia – samorząd) w prawie państwowym najszersze uprawnienia samorządowe jakiegoś terytorium w obrębie państwa, łącznie z własnym prawodawstwem

diaspora
diaspora

(z gr., rozproszenie) rozproszenie członków danego narodu bądź grupy etnicznej wśród innych narodów

Kanaan
Kanaan

kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego rozciągająca się od miasta Sydon (na terenie współczesnego Libanu) po Gazę (w Autonomii Palestyńskiej) i krańce Morza Martwego (Izrael)

Palestyna
Palestyna

w starożytności nazwą tą określano obszar od wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego po Pustynię Syryjską i pustynie Półwyspu Arabskiego; jej północną granicę wyznaczały góry Libanu, a południową – krańce Morza Martwego i pustynia Negew; Palestyna nazywana jest w Biblii Ziemią Świętą

Ziemia Obiecana
Ziemia Obiecana

według Biblii obszar przeznaczony przez Boga dla Żydów; w całości został przez nich opanowany w okresie rządów Dawida i Salomona

Słowa kluczowe

starożytny Izrael, Palestyna, Żydzi w starożytności, diaspora, Hebrajczycy, świątynia jerozolimska, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu

Bibliografia

Atlas miejsc biblijnych, tłum. P. Jankowski, A. Makowiecka‑Siudut, Bielsko‑Biała 1999.

Biblia i jej kultura. Stary Testament, pod red. Michela Quesnela i Philippe Grusona, tł. Jolanta Domańska‑Gruszka, Anna Loba, Patrycja Tomczak, red. nauk. Julian Warzecha, Ząbki 2008.

Biblia Tysiąclecia Online, Poznań 2003. Tekst oparty na IV wydaniu Biblii Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallottinum w Poznaniu, tekst dostępny: biblia.deon.pl.

Historia Żydów. Trzy tysiące lat samotności, red. Leszek Będkowski, „Polityka” (wydanie specjalne), 1/2008.

P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 2000.

M. Liverani, Nie tylko Biblia. Historia starożytnego Izraela, przekł. Jakub Puchalski,  red. nauk. Łukasz Niesiołowski‑Spanò, Warszawa 2010.

Ł. Niesiołowski‑Spanò, Dziedzictwo Goliata. Filistyni i Hebrajczycy w czasach biblijnych, Toruń 2012.

A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, przeł. O. Zienkiewicz, Warszawa 2014.

A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, przeł. Janusz Zabierowski, Warszawa 2005.

J. Warzecha, Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005.

Żydowski Instytut Historyczny, „Polski Słownik Judaistyczny”, tekst dostępny: www.jhi.pl.