Informacje o Florianie Czarnyszewiczu znajdziesz m.in. w lekcji: 42‑letni debiutant. Droga życiowa i literacka Floriana CzarnyszewiczaDYE22DHHo42‑letni debiutant. Droga życiowa i literacka Floriana Czarnyszewicza

Więcej informacji historycznych w poniższym temacie znajdziesz m.in. w lekcji: Sytuacja na Ziemiach Zabranych w okresie międzypowstaniowymDnUyrKxPESytuacja na Ziemiach Zabranych w okresie międzypowstaniowym

Kresy i kresy

Kresy to nazwa własna ziem wschodnich Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, której treść i zakres utrwalały się od zarania historii Polski. „Kresami” zwano straże wojskowe na pobrzeżach Podola i Ukrainy broniące od napadów Tatarów i Wołochów oraz stójki do przesyłania znaków alarmowych i listów. Wznoszono tam warowne fortalicje ciągnące się przez stepy od Dniestru do Dniepru z mnogością wałów i zasiek, horodyszcz i stanic. Gloger w Encyklopedii Staropolskiej pisze o „staniu na kresce”, czyli pełnieniu w kolejności służby w sieci pogranicznych strażnic. Opisał to również Wincenty Pol w rapsodzie rycerskim „Mohort”, tam po raz pierwszy użył terminu kresy i „stania na kresach”. Z biegiem lat przestrzeń geograficzna Kresów poszerzała się w kierunku północnym i zachodnim, a po rozbiorach Polski pojęciem tym zaczęto ogarniać wszystkie ziemie zajęte przez Rosję i Austrię (Galicję Wschodnią).

Terytoria te były zróżnicowane etnicznie, religijnie i kulturowo: przez wieki zamieszkiwali je Polacy, Rusini, Litwini, Żydzi, Tatarzy, Niemcy, Wołochowie i inne ludy. Na terenach wschodnich nieustannie ścierały się różne wpływy kulturowo‑polityczne. Po III rozbiorze Polski terytoria kresowe weszły w skład Imperium Rosyjskiego, a polityka zaborcza ukierunkowana była na rugowanie polskości (przede wszystkim języka polskiego i katolicyzmu) i wzmacnianie podziałów klasowych między „panami” – polską magnaterią i szlachtą zagrodową – a poddanymi (do czasu zniesienia pańszczyzny) – ruskim chłopstwem. Wiek XIX i początek wieku XX były dla Polaków żyjących na Kresach czasem walki o zachowanie tożsamości narodowej. Nadzieję na odzyskanie niepodległości i powrót ziem wschodnich do Polski wzbudzały kolejne wydarzenia historyczne – kampania rosyjska Napoleona, powstania: listopadowe i styczniowe, wreszcie I wojna światowa i powstanie Legionów Józefa Piłsudskiego. Badacz literatury kresowej Stanisław Uliasz zauważa, że rezultatem skomplikowanej historii ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów było powstanie „mitu kresowego”„mitu kresowego”„mitu kresowego”. Począwszy od dwudziestolecia międzywojennego, kiedy ziemie wschodnie zostały ostatecznie przyłączone do Rosji sowieckiej, „Kresy” zaczęły funkcjonować w kulturze polskiej nie tylko jako określenie geograficzne, ale też mityczne, ucieleśniające świat wartości kluczowych dla polskiej kultury i wymagających obrony. Różnica między dwoma sposobami rozumienia Kresów uwidocznia się w pisowni nazwy – odnosząc się do terytoriów geograficznych, stosujemy zazwyczaj zapis małą literą, mówiąc zaś o Kresach jako konstrukcie kulturowym, zapisujemy nazwę dużą literą. Mit Kresów czerpie zarówno z toposów kultury europejskiej, jak i z tradycji polskiej, szczególnie - sarmackiej i romantycznej. Obraz Kresów w tekstach kultury kreowany jest za pomocą następującego zestawu motywów:

Cechy literatury kresowej

Florian Czarnyszewicz jest reprezentantem twórców tzw. literatury kresowej. Mianem tym określane są dzieła, których autorzy urodzili się i dorastali na Kresach lub których miejscem akcji są Kresy. Do literatury kresowej zaliczana jest twórczość takich pisarzy, jak Czesław Miłosz, Tadeusz Konwicki, Melchior Wańkowicz i Józef Mackiewicz. Ważną rolę dla literatury kresowej odegrali Adam Mickiewicz, który stworzył archetypowy obraz „kraju lat dziecinnych” w Panu Tadeuszu i Henryk Sienkiewicz ukazujący etos rycerski, motyw obrony rubieży w Trylogii. Tematyka literatury kresowej obejmuje takie zagadnienia, jak:

Za „ryskim parkanem” pozostało od 1,5 do 2 milionów Polaków, którym postanowienia traktatu w teorii umożliwiały uzyskanie obywatelstwa polskiego i wyjazd do Polski. W praktyce jednak władze bolszewickie utrudniały repatriacjęrepatriacjarepatriację, m.in. wymagając dokumentów poświadczających polskie pochodzenie kilka pokoleń wstecz i blokując wyjazdy pod pretekstem braku chętnych.

Nadberezyńcy jako powieść kresowa

Florian Czarnyszewicz w Nadberezyńcach realizuje dwie literackie strategie obrazowania Kresów. Po pierwsze, kluczową wartością były dla autora realizm i dokumentarność, manifestujące się w języku powieści oraz w detalicznych opisach nadberezyńskiego krajobrazu oraz realiów życia miejscowej ludności.

Po drugie, w Nadberezyńcach uwidocznia się charakterystyczna dla literatury kresowej tendencja do idealizacji i mityzacji. Czarnyszewicz doprowadził akcję powieści do 1920 rokudo 1920 rokudo 1920 roku. Czytelnik obserwuje niecierpliwe oczekiwanie bohaterów na wznowienie ofensywy wojsk polskich, zatrzymanej na linii Berezyny, ale nie otrzymuje obrazu ostatecznego pogrążenia nadziei nadberezyńców poprzez postanowienia traktatu ryskiego.

Słownik