Realizm Arystotelesa

R18ZsnECJk19N1

Ilustracja przedstawia ceramiczny wisior z portretem starszego mężczyzny. Ukazany jest prawy profil mężczyzny z długimi włosami, nakryciem głowy oraz gęstą brodą. Mężczyzna ubrany jest w niebieską szatę.

Arystoteles (384/383–322 p.n.e.) urodził się w Stagirze (mieście na Półwyspie Chalcydyckim w pobliżu Macedonii), stąd wziął się jego przydomek – Stagiryta.

Przez 20 lat był uczniem Platona. Po śmierci mistrza opuścił Akademię i zaczął rozwijać własną teorię. Przez pewien czas przebywał na dworze Filipa Macedońskiego jako nauczyciel i wychowawca jego syna Aleksandra – przyszłego władcy i wielkiego wodza. Po powrocie do Aten założył szkołę, która mieściła się w pobliżu świątyni poświęconej Apollinowi Lykejosowi, zwaną stąd Lykejonem (Liceum). Ponieważ nauczał, spacerując wraz z uczniami po ogrodach przylegających do siedziby szkoły, arystotelików nazywano też perypatetykami (od gr. perípatos – przechadzka).

Po śmierci Aleksandra Wielkiego, wśród narastającej fali nastrojów antymacedońskich, życie filozofa znalazło się w niebezpieczeństwie: formalnie oskarżono go, podobnie jak Sokratesa, o bezbożność. Arystoteles musiał opuścić Ateny, by – jak powiadał – po raz wtóry nie dać Ateńczykom okazji do popełnienia zbrodni na filozofii. Wkrótce potem zmarł.

RJbxG3c514ssy

Ilustracja przedstawia grupę czterech mężczyzn w togach i sandałach. Dwóch z nich siedzi, dwóch stoi. Mężczyźni rozmawiają.

Arystoteles, najwszechstronniejszy myśliciel i badacz starożytny, zostawił po sobie ogromną spuściznę – wynosiła ona około tysiąca pism, z czego ledwie szósta część ocalała. Prawie w całości zaginęły dzieła skierowane do szerokiego kręgu odbiorców (głównie dialogi). Ocalały zaś tzw. pisma szkolne, czyli wykłady przeznaczone dla uczniów Likejonu. Najważniejsze z zachowanych prac Stagiryty to: Metafizyka, Fizyka, Etyka nikomachejska, O duszy, Poetyka, Polityka, Organon.

Podział nauk

Filozof dokonał ważnego usystematyzowania nauk, dzieląc je na:

Metafizyka

Metafizyka

Definicja: Metafizyka

RJtXrFhcHG6VJ1

Ilustracja przedstawia stronę bogato zdobionej księgi. Nad ręcznie zapisanym tekstem znajduje się balkon, na którym stoją mężczyźni w kolorowych szatach. Pod tekstem znajdują się zwierzęta leżące na trawie: sarny oraz zające. Na flecie gra centaur.

Termin „metafizyka” pochodzi od Andronikosa z Rodos (I w. p.n.e.), dziesiątego z kolei następcy Arystotelesa, kierującego Likejonem. Uczony, sporządzając wydanie pism Stagiryty, umieścił teksty z dziedziny filozofii pierwszej po księgach Fizyki i zatytułował je Metafizyką (gr. tá metá tá physiká – to, co po fizyce,). Słowem „metafizyka” przyjęło się określać nie tylko „filozofię pierwszą” Arystotelesa, lecz także naukę wszystkich innych myślicieli kontynuujących rozważania Stagiryty na temat bytu, substancji, pierwszych przyczyn rzeczywistości, a także Boga i tego, co boskie. Metafizyka więc – pozostawiając wszelkie szczegółowe zagadnienia innym naukom – oznacza najogólniejszą teorię bytu, której celem jest racjonalne wyjaśnienie całej rzeczywistości. Badając Boga i rzeczywistość ponadzmysłową, wiąże się z tym, co wykracza poza świat poznawany w codziennym doświadczeniu, tzn. z tym, co jest względem niego transcendentne (od łac. transcendens – przekraczający).

Arystoteles definiuje metafizykę jako naukę, która zajmuje się bytem i określa ją mianem „filozofii pierwszej” lub „teologii”. Sam termin „metafizyka” pochodzi z późniejszych czasów i u Stagiryty nie występuje. W ramach filozofii pierwszej Arystoteles zajmował się ogólnymi cechami bytu, a wyniki tych rozważań wpływały na charakter innych, bardziej szczegółowych działów wiedzy, jak nauka o duszy czy kosmosie. Metafizykę Arystoteles uznał za najważniejszą z nauk. Jej wielkość widział w tym, że jest wolną i bezinteresowną kontemplacją prawdy: zrodzona z podziwu i zdumienia, których człowiek doznaje wobec świata, stanowi wyraz czystego umiłowania i pragnienia wiedzy, nie służy celom praktycznym, lecz odkrywaniu prawdy o rzeczach najważniejszych.

Substancja

Arystoteles uznał, że istnieje wiele bytów. Odróżnił byt istniejący samodzielnie, tzw. substancję (od łac. substantia – podstawa, istota), od bytu, który istnieje w związku z rzeczami i jest od nich zależny, tzw. przypadłości. Podczas gdy substancjamisubstancjasubstancjami mogą być tylko konkretne rzeczy, przypadłości są właściwościami rzeczy (oznaczają m.in. jakość, ilość, czyli np. kolor, grubość) oraz różnego rodzaju relacjami (np. bycie zdrowszym, wyższym). Oprócz substancji zmysłowych, takich jak: przedmioty martwe, rośliny, zwierzęta czy ludzie, istnieją substancje boskie – m.in. arystotelesowski Bóg. Substancja decyduje o tożsamości danego bytu: jest niezmienna i stanowi trwałe podłoże zmiennych zjawisk, to dzięki niej dana rzecz jest tym, czym jest. Arystoteles, przyznając niezmienność substancjom, a zmienność przypadłościom, godził stanowisko Parmenidesa i Heraklita. Z kolei poprzez uznanie, że byt istniejący samodzielnie (substancja) nie może istnieć poza realnymi rzeczami, odrzucił teorię idei Platona.

Pierwsze przyczyny rzeczywistości

R1ZzSbOx0mEja1

Zdjęcie przedstawia wygiętą rzeźbę, która trzyma skałę kilka metrów nad ziemią.

Przyjrzyjmy się najpierw przyczynie materialnej i formalnej. Arystoteles nie uznawał teorii Platona, według której przyczyną świata zmysłowego jest świat idei. Uważał, że idee nie istnieją i, że przyczyn rzeczy zmysłowych trzeba szukać w samych rzeczach, a nie poza nimi. Wprowadził więc pojęcie przyczyny formalnej, czyli formy. W przeciwieństwie do idei istniejących w oderwaniu od rzeczy forma pozostaje z rzeczą ściśle związana. Pod pewnym względem jednak idee przypomina: podobnie jak one, decyduje o istocie rzeczy: dzięki formie dana rzecz jest tym, czym jest (np. trójkąt jest trójkątem przez to, że stanowi wielokąt o trzech bokach). Jednak forma to za mało, aby wyjaśnić byty zbudowane z materii. Stąd Arystoteles wprowadził pojęcie przyczyny materialnej, oznaczającej tworzywo, z którego dana rzecz została zrobiona. Materia i forma są ze sobą ściśle związane: forma to czynnik aktywny, który nadaje materii konkretną postać, materia zaś jest biernym tworzywem, stanowiącym podłoże bytowania i stawania się rzeczy. Materia bez formy byłaby nieokreślona i nie wystarczyłaby do utworzenia rzeczy. Każda konkretna rzecz stanowi więc połączenie dwóch czynników: materii i formy. Teoria ta została nazwana hylemorfizmem (od gr. hýle – materia i morphé – forma). Ideę hylemorfizmu Arystoteles wyjaśnia na prostym przykładzie:

Materia i forma nie wystarczają jednak do wytłumaczenia powstawania, rozwoju i ginięcia rzeczy. To, od czego pochodzi zmiana w rzeczach, jest przyczyną sprawczą. W wypadku posągu przyczyną sprawczą będzie więc rzeźbiarz, w wypadku człowieka – rodzice. Natomiast cel, do którego dążą rzeczy lub działania, to przyczyna celowa. Arystoteles twierdził, że ogólnie pojętym przeznaczeniem każdej rzeczy jest jej dobro, czyli właściwy jej stan doskonałości. I tak przyczyną celową pracy rzeźbiarza są jak najlepsze posągi, zaś przyczyną celową człowieka – czyli przeznaczeniem, ku któremu zmierza jego rozwój – będzie maksymalna realizacja jego rozumnej istoty.

Według Arystotelesa, człowiek, podobnie jak wszystkie inne rzeczy, jest złożeniem formy i materii: dusza jest formą, która kształtuje ciało i udziela mu życia, ciało zaś – materią. Arystotelesowska definicja człowieka jako istoty złożonej stanowi przezwyciężenie jednostronnego stanowiska platoników (człowiek to duch) i materialistów (człowiek to jedynie złożone z atomów ciało): nie samo ciało i nie sama dusza, ale dopiero połączenie tych dwóch czynników stanowi istotę człowieka.

Teoria aktu i możności

Według Arystotelesa, wszystkie byty zmysłowe są mieszaniną aktu (od łac. actus – pęd, ruch, działanie) i możności (łac. potentia – zdolność, moc). Pojęcia aktu i możności można zilustrować w prosty sposób na przykładzie drewna i rzeźby: drewno, które może przybrać kształt rzeźby, jest bytem w możności, zaś rzeźba wykonana z tego drewna jest bytem w akcie. Teoria aktu i możności wiąże się z zagadnieniem formy i materii, jako że forma, która realizuje możność materii, jest aktem, a materia, posiadając zdolność do przyjęcia formy – możnością. Arystoteles uczy też, że z jednego tworzywa mogą powstawać różne przedmioty, np. z drewna może powstać zarówno rzeźba, skrzynia, jak i łóżko. Każdy byt zmysłowy posiada więc szereg rzeczy w możności, które mogą przejść w stan aktu i zostać urzeczywistnione jako różne byty. Jednak nie wszystkie możności danego bytu zostają zrealizowane, np. z drewna, z którego mogły powstać różne przedmioty, zrobiono tylko łóżko.

Teoria aktu i możności posłużyła Arystotelesowi do wytłumaczenia zjawiska ruchu jako procesu stawania się i zmiany: według Stagiryty, ruch polega na przejściu od bytu w możności do bytu w akcie. Ruchem w tym znaczeniu będzie np. dojrzewanie rośliny, które nie jest niczym innym, jak urzeczywistnianiem jej możności – gdy roślina wyda owoc, możność przejdzie w akt i dokona się ruch. Jak widać Arystotelesowskie pojęcie ruchu różni się od tego, które znamy z fizyki, gdzie ruch definiuje się jako zmianę położenia jednego ciała względem drugiego.

Słownik