Przeczytaj
Rozwój przymiotnika był procesem wieloetapowym. Pierwotnie przymiotniki odmieniały się według dwóch deklinacjideklinacji: rzeczownikowej (prostej) lub zaimkowej (złożonej). Zasadnicza ewolucja polegała na tym, że odmiana zaimkowa usunęła całkowicie odmianę rzeczownikową przymiotnika. Zanim to jednak nastąpiło, znacznie wcześniej, bo w czasach przedhistorycznych, ukonstytuowała się odmiana złożonaodmiana złożona.
PRZYMIOTNIK ODMIANY PROSTEJ (NIEZŁOŻONEJ, RZECZOWNIKOWEJ)
M. formy prasłowiańskie *starъ, *stara, *staro ‘stary, stara, stare’
D. formy prasłowiańskie*stara, *stary ‘starego, starej’
C. formy prasłowiańskie*staru, *starě ‘staremu, starej’
N. formy prasłowiańskie*staromь, *starǫ ‘starym’
Msc. formy prasłowiańskie (o) *starě ‘(o) starym/starej’
M. formy prasłowiańskie *starъ, *stara, *staro ‘stary, stara, stare’
D. formy prasłowiańskie*stara, *stary ‘starego, starej’
C. formy prasłowiańskie*staru, *starě ‘staremu, starej’
N. formy prasłowiańskie*staromь, *starǫ ‘starym’
Msc. formy prasłowiańskie (o) *starě ‘(o) starym/starej’
Podobnie jak rzeczowniki, przymiotniki proste mogły być twardo- lub miękkotematowe, co powodowało odpowiednie różnice w modelu odmiany.
W języku prasłowiańskim przymiotnik prosty odnosił się do rzeczownika nieokreślonego, w czym przypominał współczesny angielski przedimekprzedimek nieokreślony a (an). Mógł pełnić funkcję przydawki oraz orzecznika. W języku staropolskim najczęściej występowały – często, z racji swej natury, w funkcji przydawki – przymiotniki proste dzierżawcze, np. Żołtarz Dawidów (= Dawidowy), ku prorokowie żenie (= prorokowej żonie), od bojaźni nieprzyjacielowy (= nieprzyjacielowej) itd.
PRZYMIOTNIK ODMIANY ZŁOŻONEJ (ZAIMKOWEJ)
Przymiotnik tej odmiany powstał w wyniku połączenia (złożenia) formy prostej z zaimkiem anaforycznymzaimkiem anaforycznym jь, ja, je.
Jeśli przymiotnik prosty charakteryzował rzeczownik nieokreślony, to przymiotnik prosty wzmocniony zaimkiem anaforycznym, a więc nawiązującym do czegoś, co powiedziano wcześniej, mógł opisywać rzeczownik określony (jak angielski przedimek the). Znajduje to potwierdzenie w fakcie, że przymiotniki proste najczęściej występowały w funkcji orzecznika w orzeczeniu imiennym (a ich relikty współczesne mogą występować tylko lub głównie w takiej funkcji, por. Jan jest wesół, ale nie *wesół Jan), natomiast przymiotniki złożone od najdawniejszych czasów pełniły funkcję atrybutywną, przydawkową (wesoły Jan).
Odmiana złożona przymiotnika powstała przez połączenie odmiany prostej z formami zaimka jь ja je. Procesy, które doprowadziły do ukształtowania się współczesnych form przymiotnika – obecnych już od początków epoki piśmiennej – nie były proste ani szybkie. Przemiany zachodziły etapami:
1. dobro+je (M. l.p. r.n.) dobrě+jeji (C. l.p. r.ż.) dobra+jego (D. l.p. r.m.)
Najpierw doszło do połączenia formy prostej przymiotnika z formą zaimka anaforycznego w tym samym przypadku, rodzaju i liczbie. Tak powstałe złożenia ulegały dalszym procesom.
2. dobroje dobrějeji dobrajego > dobroe dobrěeji dobraego
Jota między dwiema samogłoskami miała tendencję do zaniku. Zanik joty znajdującej się w tej pozycji prowadził do tego, że dwie samogłoski sąsiadujące obok siebie musiały ulec upodobnieniu.
3. dobroe dobrěeji dobraego > dobree dobreeji dobreego
W polszczyźnie zadziałało w tym wypadku upodobnienie wsteczneupodobnienie wsteczne, to jest w połączeniu aa to druga samogłoska działała na pierwszą, odwrotnie niż w języku staro‑cerkiewno‑słowiańskim. Kiedy samogłoski się upodobniły, ulegały ściągnięciu (kontrakcjikontrakcji) w jedną długą samogłoskę.
4. dobree dobreeji dobreego > dobrē dobrēj dobrēgo
Połączony iloczas dwóch samogłosek krótkich skutkował powstaniem jednej samogłoski wzdłużonej. Taka samogłoska wzdłużona po zaniku iloczasu stawała się samogłoską pochylonąsamogłoską pochyloną (ścieśnioną).
5. dobrē dobrēj dobrēgo > dobré dobréj dobrégo
Samogłoski ścieśnione znikły z polszczyzny ogólnej, jednak w gwarach do dziś można usłyszeć formy typu centralnyj (centralnej), gdzie dawne é jest wymawiane tak wąsko, że utożsamia się z y.
DALSZE LOSY PRZYMIOTNIKA PROSTEGO
Odmiana prostaOdmiana prosta przymiotnika całkowicie zanikła. Pozostało kilka dawnych przymiotników niezłożonych, ale występują one tylko w pierwotnej formie mianownikowej: rad, wesół, pełen, zdrów, winien, gotów, łaskaw. Szczątki tej odmiany dotrwały do czasów współczesnych także w formach nieuświadamianych powszechnie jako przymiotnikowe, np. przysłówki na -o (cicho, blisko, boso, daleko), wyrażenia przyimkowe typu z cicha, z daleka, po polsku, po prostu, a także w nazwach miejscowych (toponimach) zakończonych na -ów (Kraków), -owa (Częstochowa), -owo (Sadłowo), -in (Myślęcin), -ina (Muszyna), -ino (Mrzeżyno), -sk (Grodzisk Mazowiecki), -*jь (Bydgoszcz < *Bydgost‑jь).
Słownik
(łac. declinatio) odmiana rzeczownika, przymiotnika, zaimka lub liczebnika przez przypadki i liczby; też: zespół form fleksyjnych wyrazów odmieniających się w określony sposób
zróżnicowanie długości samogłosek; w polszczyźnie iloczas zanikł na początku XVI w., natomiast utrzymał się m.in. w języku czeskim
(łac. Contractio – ściągnięcie) ściągnięcie dwu sąsiednich samogłosek w jedną
pierwotny, wywodzący się z prasłowiańszczyzny typ deklinacji przymiotnika, identyczny z deklinacją rzeczowników; przez połączenie przymiotnika w odmianie prostej z zaimkiem anaforycznym powstała odmiana złożona
wywodzący się z prasłowiańszczyzny typ deklinacji przymiotnika, który powstał z połączenia przymiotnika prostego i zaimka anaforycznego
(łac. articulus) – część mowy, wyraz występujący w zdaniu przed rzeczownikiem i wskazujący na jego określoność lub nieokreśloność (np. ang. a/an – przedimek nieokreślony, the – przedimek określony)
(ścieśniona) – dawna samogłoska długa, która po zaniku iloczasu zyskała podwyższoną artykulację; przeciwieństwem samogłosek pochylonych są samogłoski jasne (dawne krótkie)
zjawisko fonetyczne polegające na tym, że artykulacja głoski upodabnia się do artykulacji następnej głoski, np. drugie w kolejności [b] w wyrazie babka traci dźwięczność pod wpływem następnej głoski [k], przez co wyraz ten wymawia się: [bapka]
zaimek wskazujący osobę lub rzecz, o której była mowa wcześniej