Odrębność polskiej kultury szlacheckiej

Duża liczebność polskiej szlachty w stosunku do pozostałych stanów była w nowożytnej Europie zjawiskiem wyjątkowym, porównywalnym jedynie z sytuacją szlachty kastylijskiej i węgierskiej. EtosetosEtos wolnościowy polskiej szlachty ukształtowany na sejmikach był nie do pogodzenia z urzędniczo‑wojskowym charakterem szlachty w Prusach, Austrii i Rosji. Pod koniec XIX stulecia ok. 80% stanu szlacheckiego Rzeczypospolitej wskutek represji i zubożenia uległo deklasacjideklasacjadeklasacji. Wielu szlachciców stało się chłopami, część pełniła funkcję administratorów cudzych majątków, inni musieli szukać zatrudnienia w miastach jako nauczyciele, urzędnicy i robotnicy fabryczni. W Warszawie zubożałą szlachtę nazywano wysadzonymi z siodła. Poczucie wyższości i krzywdy skutecznie zniechęcały ich do współpracy z zaborcami. Podczas gdy w pozostałych krajach Europy szlachta była warstwą konserwatywną, w Polsce pod zaborami – często rewolucyjną.

RxPVRhttdeblT

Ilustracja przedstawia dworek Wincentego Pola, polskiego poety i geografa. Wnętrze pomieszczenia wskazuje na to, że jest to gabinet. Pod ścianą znajduje się pianino z ciemnego drewna, na ścianach wiszą obrazy oraz kinkiety. Sufit oraz podłoga jest pokryta jasnobrązowym drewnem.

Odrębność wyznaniowa Polaków

Wśród państw zaborczych jedynie Austria była katolicka. W Rosji przeważało prawosławie, a w Prusach – protestantyzm. Rosjanie po powstaniu styczniowym utożsamiali polskość z katolicyzmem. Za konwersję z prawosławia na katolicyzm groziło zesłanie. Dzieci z małżeństw mieszanych musiały przyjąć prawosławie. Polscy ziemianie mieszkający na wschodzie dawnej Rzeczypospolitej, odróżniający się od Rusinów wyznaniem katolickim, nie mogli sprzedawać majątków innym Polakom, pozostawiono im tylko prawo do dziedziczenia. Wielu biskupów i księży znalazło się na zesłaniu, m.in. arcybiskup warszawski Zygmunt Feliński i biskup wileński Adam Krasiński. W ramach represji popowstaniowych skasowano większość zakonów, a księża musieli często zajmować się jednocześnie kilkoma parafiami. Jeszcze gorzej potraktowano grekokatolików. Kościół unicki został zlikwidowany, a jego wyznawcy zostali przymusowo włączeni do CerkwicerkiewCerkwi prawosławnej.

R17eqtbvZ8osG

Ilustracja przedstawia stronę z czasopisma, widnieje na niej duży napis „KATOLIK”. Są nie niej narysowane trzy postacie znajdujące się na polu uprawnym. Mężczyzna trzyma kosę do pracy w polu.

W zjednoczonych Niemczech kanclerz Otto von Bismarck rozpoczął politykę kulturkampfuKulturkampfkulturkampfu skierowaną przeciw katolikom w całym państwie. W więzieniach znaleźli się księża polscy i niemieccy, arcybiskup gnieźnieński Mieczysław Ledóchowski i arcybiskup koloński z Nadrenii Paulus Melchers. W zaborze pruskim walka z katolicyzmem łączyła się, tak jak w zaborze rosyjskim, z walką z polskością. Kulturkampf sprzyjał utożsamieniu się z polskością katolickich Kaszubów, Ślązaków i poznańskich Bambrów, potomków niemieckich osadników z katolickiej Bambergii. Ostatnim przedmiotem w szkołach, którego uczono po polsku, była religia. W 1901 r. we Wrześni uczniowie wystąpili przeciw wprowadzeniu na lekcjach religii języka niemieckiego. Kara chłosty, której poddano strajkujące dzieci, wywołała powszechne wzburzenie. Wyznanie katolickie stało się też kryterium odróżniającym Polaków od greckokatolickich i prawosławnych Ukraińców oraz prawosławnych Białorusinów. Katolicyzm był wyznacznikiem polskości na prawie wszystkich ziemiach polskich, wyjątek stanowili ewangeliccy Mazurzy w Prusach i Ślązacy w austriackim Księstwie Cieszyńskim.

InteligencjainteligencjaInteligencja

R1TKSUoVWu2Vj1

Ilustracja przedstawia drzeworyt przedstawiający Bronisława Trentowskiego. Mężczyzna ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę, czarną muchę oraz garnitur.

Wyrazu „inteligencjainteligencjainteligencja” jako określenia pewnej grupy społecznej w Polsce po raz pierwszy użyli w roku 1844 Bronisław Trentowski w Paryżu i Karol Libelt w Poznaniu, filozofowie czerpiący z dorobku niemieckiego myśliciela Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Libelt dzielił społeczeństwo polskie na lud i inteligencjęinteligencjainteligencję narodu. InteligencjainteligencjaInteligencja to według niego „ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych wychowanie, stają na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi zgoła, którzy mu przewodzą wskutek wyższej swojej oświaty”. InteligencjainteligencjaInteligencja odróżniała się zarówno od niepiśmiennego ludu, jak i od klas panujących, posiadających władzę i majątki. Majątkiem inteligencjiinteligencjainteligencji była wiedza i świadomość obowiązków narodowych. Choć polscy inteligenciinteligencjainteligenci pochodzili z różnych warstw społecznych (szlachty, mieszczaństwa, chłopów, a także spośród spolonizowanych Żydów), wspólny był dla nich etosetosetos szlachecki, łączący umiłowanie wolności z nieposłuszeństwem wobec władzy. Szlacheckie wzory kulturowe odróżniały inteligencjęinteligencjainteligencję polską od czeskiej, litewskiej bądź rosyjskiej. W krajach Europy Zachodniej inteligencja jako grupa społeczna w ogóle nie występowała. Status zbliżony do polskich inteligentówinteligencjainteligentów mieli tam intelektualiści, a także członkowie klasy średniej.

Pozytywizm

Po upadku powstania styczniowego część polskiej inteligencji uznała, że jednym z czynników, które doprowadziły do klęski, był światopogląd romantyczny. Spiskom i powstaniom przeciwstawiali pracę organicznąpraca organicznapracę organiczną i pracę u podstawpraca u podstawpracę u podstaw, mające zlikwidować zapóźnienie cywilizacyjne Polaków. Głoszący te hasła nazywali siebie pozytywistami, nawiązując do filozofii Auguste’a Comte’a. Najważniejsze środowisko pozytywistów tworzyli absolwenci Szkoły Głównej, m.in. Aleksander Świętochowski i Bolesław Prus.

Rev0UQQVnL6Fm

Ilustracja przedstawia portret Bolesława Prusa. Został on ukazany jako mężczyzna w średnim wieku. Ma on siwy zarost oraz włosy. Nosi okulary z okrągłymi szkłami. Ubrany jest w białą koszulę i czarny płaszcz.

Praca organicznapraca organicznaPraca organiczna i solidaryzm narodowy

W Poznańskiem został urzeczywistniony postulat pracy organicznejpraca organicznapracy organicznej. Podziały stanowe i klasowe uważano tam za mniej znaczące od narodowych. Konflikt polsko‑niemiecki nasilił się po 1848 roku. W Poznaniu ponadnarodowy charakter miało jedynie Towarzystwo Akcyjne Ogród Zoologiczny. Wielkopolanie powołali Centralne Towarzystwo Gospodarcze zrzeszające ziemiańskie oraz chłopskie towarzystwa i kółka rolnicze. Powstały też liczne instytucje kredytowe i spółdzielcze. Stosunki gospodarcze określało wezwanie: „swój do swego”. Cele ekonomiczne zostały podporządkowane nadrzędnym celom narodowym. Pod patronatem księży‑społeczników, m.in. ks. Piotra Wawrzyniaka, chłopi, ziemianie, mieszczanie i inteligenci razem walczyli z germanizacją. Poznańskie stało się centrum polskości w Prusach. Wśród Kaszubów popularność zdobyło hasło ukute przez Hieronima Derdowskiego: „Nie ma Kaszeb bez Polonii i bez Kaszeb Polsci”. O polskie interesy zabiegano też na ziemiach nienależących przed rozbiorami do Rzeczypospolitej. Od czasu kulturkampfu polski ruch narodowy zdobywał coraz większe poparcie na Górnym Śląsku. Niewielkie były polskie wpływy jedynie wśród Mazurów wyznania ewangelickiego, potomków kolonistów z Mazowsza.

Kółka samokształceniowe

Wśród uczniów gimnazjów w zaborze rosyjskim powstały nielegalne kółka samokształceniowe. Stały się one kuźnią kadr partii politycznych w latach 90. XIX w. Pokolenie to nie pamiętało klęski powstania styczniowego, od młodości natomiast doświadczało upokorzeń życia w niewoli. Przedstawiciele tej formacji (m.in. Stefan Żeromski) wystąpili przeciw pozytywistom, nazywając ich kapitulantami i chwalcami groszoróbstwa.

Konserwatyzm i trójlojalizm

R80LCMz1UAOnr1

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w czerwony strój jokera. Siedzi on na fotelu obitym czerwonym płótnem znajdującym się w ciemnej komnacie. Mężczyzna ma zamyślony wyraz twarzy, spogląda przed siebie, ma złożone ręce.

Germanizacja i rusyfikacja zniechęcały Polaków do postępowania zgodnego z zaleceniami cesarzy Niemiec i Rosji. Jedynie w autonomicznej Galicji można było łączyć lojalność wobec cesarza z lojalnością wobec własnego narodu. Polscy konserwatyści po upadku powstania styczniowego propagowali trójlojalizm, to znaczy postawę lojalizmu wobec wszystkich trzech zaborców. Galicją rządzili konserwatyści dzielący się na dwa ugrupowania: stańczyków i podolaków. Nazwa „stańczycy” pochodzi z wydanego w 1869 r. zbioru artykułów krakowskich konserwatystów, zatytułowanego Teka Stańczyka. Publikacja ta była ostrym atakiem na tradycję konspiracji polskiej. Stwierdzono w niej, że tak jak Rzeczpospolitą szlachecką zgubiło liberum veto, tak naród polski w XIX w. może zginąć przez liberum conspiro. Do krakowskich stańczyków zalicza się m.in. Michała Bobrzyńskiego, wybitnego historyka i namiestnika Galicji. Podolacy byli konserwatywnym ugrupowaniem ziemiańskim ze wschodniej Galicji (w jej skład wchodziła m.in. część historycznego Podola). Podobnie jak stańczycy, opowiadali się za autonomią Galicji, ale byli przeciwni ustępstwom na rzecz Ukraińców.

Rosnące zróżnicowanie społeczne i gospodarcze

Choć Polacy starali się podtrzymać tradycje i kulturę polską, a także współpracować i wspierać się w działaniach między poszczególnymi zaborami, to jednak w miarę postępującego procesu unifikacji ziem polskich z Rosją, Prusami czy Austrią rosły też różnice gospodarcze i społeczne (zwłaszcza na osi wschód‑zachód). Wschodnia część kraju pod zaborem rosyjskim i austriackim rozwijała się o wiele gorzej od zachodniej pod zaborem pruskim. Warto przypomnieć, że w tym ostatnim pańszczyznę zniesiono w 1807 r., natomiast na terenach znajdujących się pod władaniem cara nastąpiło to w latach 60. XIX w. (na ziemiach zabranych w 1861 r., w Królestwie Polskim trzy lata później). Rolnictwo w zaborze rosyjskim było zacofane technicznie, podobnie było w zaborze austriackim, najbiedniejszym z wszystkich trzech; tamtejsi Polacy często więc decydowali się na emigrację za chlebem do Ameryki. Choć w Kongresówce powstawały większe ośrodki przemysłowe, np. w Łodzi, to jednak przemysł miał zdecydowanie lepsze warunki rozwoju w zaborze pruskim. Tam najwcześniej rozwijały się stosunki kapitalistyczne i wysoka kultura pracy, tam inwestowano w nowoczesne rolnictwo. A to przekładało się na różnice w podejściu do własności, pracy i troski o rozwój lokalnej społeczności.

Z drugiej strony rozwojowi gospodarczemu nie zawsze towarzyszyły swobody  zapewniane polskiemu społeczeństwu. Galicja, choć biedna ekonomicznie, to jednak od 1867 r. posiadała autonomię w ramach Austro‑Węgier, a Polacy mieli zapewnione własne instytucje (np. Sejm Krajowy), język polski w szkolnictwie i administracji oraz możliwość tworzenia i rozwijania swoich organizacji i ugrupowań politycznych. Tymczasem rozwijające się dynamicznie Prusy, a potem Cesarstwo Niemieckie dążyło do ograniczania użycia języka polskiego w przestrzeni publicznej, germanizacji szkolnictwa i zniechęcania Polaków do pozostawania na ziemiach państwa niemieckiego. Także władze carskie starały się ograniczać wszelkie dążenia Polaków do autonomii. Po upadku powstania styczniowego zlikwidowano polityczną odrębność Królestwa Polskiego. W administracji dominowali Rosjanie, wprowadzono rosyjski system miar i wag oraz rosyjskie nazwy geograficzne. W szkołach język rosyjski był obowiązkowy, zabroniono rozmawiania po polsku. Nieustanne zwalczanie polskości z jednej strony skłaniało Polaków do walczenia o własną tożsamość i niezależność, ale z drugiej część Polaków starała się odnaleźć w zaborczej rzeczywistości, decydując się na bierną postawę i rezygnując z konfrontacji z zaborczymi władzami. 

Słownik

Słowa kluczowe

szlachta, pozytywizm, inteligencja, trójlojalizm, konserwatyzm, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami

Bibliografia

W. Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981.

A. Chwalba, Historia Polski 1795‑1918, Kraków 2000.