Powszechnie stosuje się tradycyjną klasyfikację ssaków (Mammalia), według której takson ten w randze gromady dzieli się na trzy podgromady: prassaki (Prototheria), ssaki niższe (Metatheria) oraz ssaki wyższe – łożyskowce (Eutheria). Kryterium tego podziału stanowi forma rozrodu:

• prassaki są jajorodne;

• ssaki niższe są żyworodne, wykształcają łożysko żółtkowo‑kosmówkowe;

• ssaki wyższe są żyworodne, wykształcają łożysko kosmówkowo‑omoczniowe.

Współcześnie żyje ok. 5500 gatunków ssaków.

Do charakterystycznych cech prassaków należą:

• jajorodnośćjajorodnośćjajorodność: prassaki składają polilecytalne jajapolilecytalne jajapolilecytalne jaja, otoczone osłonką pergaminową lub skorupką;

• obecność zęba jajowego u zarodków, który pomaga im w przebiciu skorupki jaja;

• występowanie stekustek (kloaka)steku będącego ujściem trzech układów: moczowego, pokarmowego i rozrodczego.

Prassaki mają też cechy typowo ssacze, takie jak:

• skóra pokryta włosami lub kolcami będącymi przekształceniem włosów;

• obecność gruczołów mlekowych;

• obecność trzech kostek słuchowych;

• obecność wtórnego podniebienia;

• bezjądrowe erytrocytyerytrocytyerytrocyty;

• stałocieplnośćstałocieplność, endotermiastałocieplność (zakres ciepłoty ciała wynosi od 30°C do 32°C).

W obrębie podgromady prassaków wyróżnia się tylko jeden rząd – stekowce (Monotremata) liczący 5 gatunków. Zalicza się do niego dwie rodziny: dziobakowate (Ornithorhynchidae) i kolczatkowate (Tachyglossidae). Przedstawiciele stekowców to dziobak australijski (Ornithorhynchus anatinus) i kolczatka australijska (Tachyglossus aculeatus).

Ssaki niższe i ssaki wyższe są ssakami żyworodnymi. Do charakterystycznych cech ssaków żyworodnych należą:

• żyworodnośćżyworodnośćżyworodność;

• występowanie oddzielnych otworów, którymi uchodzą układy: moczowo‑płciowy i pokarmowy;

• występowanie brodawek sutkowych będących ujściem gruczołów mlekowych.

W obrębie podgromady ssaków niższych wyróżnia się tylko jeden rząd – torbacze (Marsupialia). Znanych jest 265 gatunków torbaczy.

Torbacze wykazują cechy typowo ssacze: mają sierść, trzy kostki słuchowe, przeponę, a ich młode odżywiają się mlekiem.

Charakterystycznymi cechami torbaczy są:

• łożysko żółtkowo‑kosmówkowe;

• poród młodych w stanie embrionalnym;

• przyczepienie się młodych do sutka po porodzie;

• występowanie torby lęgowejtorba lęgowa, marsupiumtorby lęgowej – charakterystycznego fałdu skórnego.

Do charakterystycznych cech ssaków wyższych należą:

• występowanie łożyskałożyskołożyska kosmówkowo‑omoczniowego;

• występowanie pojedynczej, nieparzystej pochwy.

Poniżej opisano wybrane rzędy ssaków wyższych.

Ssaki owadożerne mają zwykle niewielkie rozmiary ciała, wydłużone i spiczaste pyski oraz ostre, niezróżnicowane zęby. Źródłem ich pożywienia zazwyczaj są owady, chociaż zdarza się, że zjadają też inne bezkręgowce i drobne kręgowce. Prowadzą nocny tryb życia.

Do ssaków owadożernych zalicza się 400 gatunków.

Szczerbaki wiodą zwykle samotniczy tryb życia. Odznaczają się niską ruchliwością. Zamieszkują lasy deszczowe i tereny górskie oraz trawiaste w strefie tropikalnej i subtropikalnej Ameryki Południowej. Ich cechą charakterystyczną jest obecność dodatkowych mięśni i stawów w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Wzmacniają one ten odcinek kręgosłupa i nadają mu większą elastyczność

Do szczerbaków należy 29 gatunków.

Walenie to ssaki osiągające olbrzymie rozmiary ciała, co wiąże się z życiem w środowisku wodnym, w którym działa siła wyporu przeciwna do siły grawitacji. Większość waleni występuje w wodach oceanów i mórz w strefach umiarkowanych, subtropikalnych i tropikalnych.

Walenie pochodzą od wymarłych kopytnych. W toku ewolucji ich przednie kończyny przekształciły się w płetwy, a tylne całkowicie zanikły. Zanikowi uległa także wyodrębniona szyja, dzięki czemu kształt ciała stał się opływowy. Od ryb walenie można odróżnić m.in. po płetwie ogonowej – jest u nich położona poziomo, a nie pionowo jak u ryb.

Znanych jest 86 gatunków waleni.

Nietoperze to jedyne ssaki, które posiadły zdolność aktywnego lotu. Przekształcone przednie kończyny stanowią aparat lotny. Nietoperze mają wydłużone kości śródręcza i człony palców, a ich kości promieniowe są wysoce rozwinięte, natomiast kości łokciowe zredukowane. Pomiędzy nimi rozpięte są błony lotne zbudowane z częściowo nieowłosionej skóry.

Nietoperze są drugim pod względem liczebności gatunków rzędem ssaków. Znanych jest 1360 gatunków nietoperzy.

Gryzonie to najliczniejsza grupa ssaków, która obejmuje 2300 gatunków.

Większość gryzoni to niewielkie zwierzęta, które są wysoce płodne i krótko żyją. Wyróżnia je specyficzne uzębienie przystosowane do zgryzania i rozcierania pokarmu roślinnego.

Ssaki drapieżne wykazują przystosowania do uśmiercania innych zwierząt i odżywiania się ich tkankami, takie jak:

• palce zaopatrzone w mocne pazury służące do przytrzymania ofiary;

• uzębienie złożone z małych siekaczy, dużych kłów i przedtrzonowców oraz trzonowców z wysokimi guzkami; ostatni górny przedtrzonowiec i pierwszy dolny trzonowiec nazywane są łamaczami, ponieważ służą do kruszenia kości, a także przecinania skóry i mięśni;

• stosunkowo krótki przewód pokarmowy.

Do ssaków drapieżnych należy 250 gatunków.

Ssaki nieparzystokopytne to w większości duże zwierzęta. Charakteryzują się tym, że mają jedno kopyto, będące przekształconym paznokciem trzeciego palca. Jest to adaptacja do szybkiego poruszania się.

Nieparzystokopytne mają uzębienie przystosowane do pobierania pokarmu roślinnego oraz stosunkowo niewielkie żołądki. Jeżeli przyjmą zbyt dużo pokarmu na raz, zostaje on od razu przesunięty do jelita, ponieważ mięsień zwieracz wpustu żołądka nie pozwala wrócić pokarmowi z żołądka do przełyku.

Do nieparzystokopytnych należy 17 gatunków.

Parzystokopytne to w większości duże zwierzęta roślinożerne. Mają dwa wyraźnie większe palce – trzeci i czwarty – zakończone kopytami.

Do parzystokopytnych zalicza się 170 gatunków.

Ssaki naczelne cechują: zróżnicowane uzębienie, chwytne palce oraz przeciwstawne kciuki. Naczelne mają doskonały wzrok, oczy zwrócone do przodu, duże mózgi z pofałdowaną korą, sprawny układ nerwowy, czułe opuszki palców oraz krótkie paznokcie zamiast pazurów.

Do ssaków naczelnych należy 360 gatunków.

Według najnowszej systematyki opartej na analizie genomów wyróżnia się gromadę ssaki (Mammalia), którą dzieli się na dwie podgromady: prassaki (Prototheria) i ssaki żyworodne (Theria).

Z punktu widzenia człowieka największe znaczenie mają ssaki, od których pozyskiwane są: mięso, mleko, skóry i futra, oraz te, które używane są do pracy – np. na roli lub jako środek transportu. Do zwierząt gospodarskich zaliczyć można bydło domowe, konie, osły, świnie, owce, kozy, króliki i zwierzęta futerkowe.

Dzikie ssaki, takie jak jelenie i dziki, są zwierzętami łownymi, na które poluje się dla pozyskania mięsa lub dla sportu. Ponadto wielu przedstawicieli ssaków, np. psy, koty, a także chomiki i inne gryzonie, odgrywa rolę ludzkich towarzyszy.

Szczury i myszy wykorzystywane są w badaniach eksperymentalnych, jako organizmy modelowe w genetyce, a także przy ocenie bezpieczeństwa leków i dodatków do żywności.

Ssaki pełnią również istotne funkcje w ekosystemach: regulują liczebność wielu innych grup zwierząt oraz pomagają w rozsiewaniu roślin przez przenoszenie owoców i nasion (np. wiewiórki, lisy, łasice, nietoperze, niedźwiedzie).

Niektóre ssaki, takie jak dziki, sarny, gryzonie, zające, są szkodnikami upraw.

Gryzonie zjadają zgromadzone przez ludzi plony.

Ssaki drapieżne, takie jak kuny, lisy, łasice i wilki, polują na zwierzęta gospodarskie.

Wiele ssaków może być groźnych dla człowieka. Mogą roznosić choroby, na które zapadają również ludzie, np. wściekliznę, toksoplazmozę, dżumę, tasiemczycę, włośnicę.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. ochroną ścisłąochrona ścisłaochroną ścisłą zostały objęte następujące gatunki ssaków:

• kozica (Rupicapra rupicapra);

• żubr (Bison bonasus);

• wilk (Canis lupus);

• żbik (Felis silvestris);

• ryś (Lynx lynx);

• tchórz stepowy (Mustela eversmanni);

• norka europejska (Mustela lutreola);

• niedźwiedź brunatny (Ursus arctos);

• foka szara (Halichoerus grypus);

• foka obrączkowana (Phoca hispida);

• foka pospolita (Phoca vitulina);

• morświn (Phocoena phocoena);

• podkowiec duży (Rhinolophus ferrumequinum);

• podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros);

• mopek zachodni (Barbastella barbastellus);

• mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii);

• mroczek późny (Eptesicus serotinus);

• przymroczek Saviego (Hypsugo savii);

• nocek Alkatoe (Myotis alcathoe);

• nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii);

• nocek Brandta (Myotis brandtii);

• nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme);

• nocek rudy (Myotis daubentonii);

• nocek orzęsiony (Myotis emarginatus);

• nocek duży (Myotis myotis);

• nocek wąsatek (Myotis mystacinus);

• nocek Natterera (Myotis nattereri);

• nocek ostrouszny (Myotis oxygnathus);

• borowiec olbrzymi (Nyctalus lasiopterus);

• borowiaczek (Nyctalus leisleri);

• borowiec wielki (Nyctalus noctula);

• karlik średni (Pipistrellus kuhlii);

• karlik większy (Pipistrellus nathusii);

• karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus);

• karlik drobny (Pipistrellus pygmaeus);

• gacek brunatny (Plecotus auritus);

• gacek szary (Plecotus austriacus);

• mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus);

• bielak (Lepus timidus);

• nornik śnieżny (Chionomys nivalis);

• darniówka tatrzańska (Microtus tatricus);

• chomik europejski (Cricetus cricetus);

• smużka leśna (Sicista betulina);

• smużka stepowa (Sicista subtilis);

• koszatka (Dryomys nitedula);

• żołędnica (Eliomys quercinus);

• orzesznica (Muscardinus avellanarius);

• świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris);

• suseł moręgowany (Spermophilus citellus);

• suseł perełkowany (Spermophilus suslicus).

Ochroną częściowąochrona częściowaOchroną częściową objęto następujące gatunki:

• gronostaj (Mustela erminea);

• łasica (Mustela nivalis);

• wydra (Lutra lutra);

• jeż wschodni (Erinaceus roumanicus);

• jeż zachodni (Erinaceus europaeus);

• bóbr europejski (Castor fiber);

• karczownik mniejszy (Arvicola scherman) – osobniki znajdujące się poza terenem ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek leśnych;

• karczownik ziemnowodny (Arvicola amphibius) – osobniki znajdujące się poza terenem ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek leśnych;

• badylarka (Micromys minutus);

• mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus);

• mysz zielna (m. małooka) (Apodemus uralensis);

• wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris);

• popielica (Glis glis);

• ryjówka aksamitna (Sorex araneus);

• ryjówka średnia (r. białowieska) (Sorex caecutiens);

• ryjówka malutka (Sorex minutus);

• ryjówka górska (Sorex alpinus);

• rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens);

• rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus);

• zębiełek białawy (Crocidura leucodon);

• zębiełek karliczek (Crocidura suaveolens);

• kret (Talpa europaea) – osobniki znajdujące się poza terenem ogrodów, upraw ogrodniczych, szkółek leśnych, trawiastych lotnisk, ziemnych konstrukcji hydrotechnicznych oraz obiektów sportowych.

Słownik