Epoka rozkwitu

Okres istnienia Cesarstwa Niemieckiego i Trzeciej Republiki Francuskiej (czyli  okres od początku lat 70. XIX w. do I wojny światowej) uchodził w Europie Zachodniej za epokę rozkwitu, postępu i spokoju. Techniczne wynalazki: telefon, samochód, samolot – wspomagały przemysł i sprawiały, że życie bogatszej części społeczeństwa stało się łatwe i wygodne, jak nigdy wcześniej. Natomiast wynalezienie technik zapisu i odtwarzania obrazów na taśmie filmowej oraz nagrywania i odtwarzania dźwięku z płyt dało podstawy do tworzenia się kultury masowej. W konsekwencji zarówno telekomunikacja, podróżowanie, jak i kinematografiakinematografkinematografia oraz fonografia stały się nowymi gałęziami gospodarki.

Postęp techniczny, przy jednoczesnym postępie medycyny spowodował gwałtowny wzrost liczby ludności, dla której na zachodzie Europy brakowało pracy w rolnictwie (dzięki nowym metodom uprawy osiągano wyższe plony przy niższych nakładach). Bezrobotni migrowali ze wsi i osiedlali się w pobliżu kopalń i fabryk, w których musieli bardzo ciężko pracować. Nie groził im tam jednak głód, jak na terenach wiejskich. Migracja ze wsi do miast potęgowała zjawiska industrializacjiindustrializacjaindustrializacji i urbanizacjiurbanizacjaurbanizacji.

Robotnicy skupieni w osiedlach przyfabrycznych mimo kilkunastogodzinnego dnia pracy mieli czas wolny, mogli go więc przeznaczyć na wspólne aktywności – pomagające rozładować stres, ale nie męczące i nie wymagające przygotowania. Taka była geneza kultury masowej, do której zaliczały się wszelkie publiczne widowiska, w tym zawody sportowe i kultura kibicowania. W 1872 r. po raz pierwszy rozegrano Puchar Anglii w piłce nożnej, 16 lat później ruszyła liga, The Football League, z 12 zespołami. Pod koniec XIX w. ważne mecze w Londynie oglądało po sto tys. kibiców.

W kulturze elit pojawiły się z kolei nowe prądy, które ostatecznie zrywały z kanonami obowiązującymi dotąd w sztuce. W malarstwie, muzyce, tańcu stawiano na indywidualną ekspresję artysty, a próby uchwycenia i przekazania emocji oraz ulotnych wrażeń stawały się nadrzędnym celem twórczości.

Stosunki społeczne wykreowane po rewolucji burżuazyjnejrewolucja burżuazyjnarewolucji burżuazyjnej utrwaliły podział społeczeństwa na klasy i gigantyczne dysproporcje w ich majątku. To przyczyniło się do powstania ruchów politycznych, które postawiły sobie zadanie zburzenia tego niesprawiedliwego według nich porządku. Zarówno dorobek kultury wysokiej (impresjonizmimpresjonizm(impresjonizm, symbolizmsymbolizmsymbolizm, realizmrealizmrealizm), jak i masowej (kino, musical, muzyka rozrywkowa), przetrwały wojny i rewolucje, które przyniósł XX wiek.

Rozwój prasy

R1UlIy6eF6mBU1

Czarno‑białe zdjęcie ukazuje chłopca stojącego przy ulicy z gazetami. W tle jest samochód, witryny sklepowe i ludzie.

Robotnicy zatrudniani w przemyśle musieli mieć kwalifikacje do obsługi maszyn. Wprowadzenie przymusu szkolnego na podstawowym etapie edukacji miało przede wszystkim poprawić jakość siły roboczej. W konsekwencji w krajach uprzemysłowionych zmniejszył się odsetek analfabetów. Rozwój przemysłu napędzał też szkolnictwo średniego i wyższego szczebla, bo w fabrykach konieczne było zatrudnianie fachowców oraz ekspertów.

Rosła więc grupa potencjalnych konsumentów codziennej, drukowanej prasy. Zwłaszcza że dzięki nowinkom technicznym udoskonalono metody szybkiego przekazywania informacji do redakcji, a także metody druku i kolportażu gazet. Pod koniec XIX w., przed upowszechnieniem się radia, prasa była w zasadzie jedynym środkiem komunikowania masowego. W 1892 r. nowojorski tabloid New York World osiągnął nakład 374 tys. egzemplarzy. We Francji tabloid Le Petit Parisien sprzedawał się w 1899 r. w nakładzie 770 tys. egzemplarzy.

Kultura masowa

Kultura masowa narodziła się w Ameryce i w początkowym okresie, kiedy nie rozpowszechniła się jeszcze w Europie, była utożsamiana z kulturą amerykańską. W Stanach Zjednoczonych jej odbiorcami nie była, jak w Europie, wąska grupa arystokracji i burżuazjaburżuazjaburżuazja, a masa mniej zamożnych i mniej wyrobionych osób, którym podawano kulturę na zasadzie: dużo, szybko, tanio i prostymi metodami, najlepiej w oparciu o gotowe, sprawdzone wzorce.

Masowa publiczność – nowi odbiorcy kultury – faworyzowała dzieła proste w odbiorze, niewymagające przygotowania intelektualnego, oddziałujące na emocje, oparte o normy i wzorce najpowszechniej akceptowane w społeczeństwie. Nie była to kultura buntu i poszukiwań, ale utrwalania stereotypówstereotypstereotypów, pochlebiania szerokim gustom. Jej zaletą okazało się to, że stanowiła efekt demokratyzacjidemokratyzacjademokratyzacji życia społecznego. Głównym atrybutem kultury masowej, która stała się zjawiskiem globalnym, był (i jest nadal) jej zasięg, zgodnie z nazwą obejmujący ponadlokalne, ponadnarodowe, a nawet globalne grupy uczestników.

Kultura masowa była przeciwstawiana kulturze elitarnej. Cechy charakterystyczne kultury masowej to standaryzacja treści oraz tendencja do unifikacjiunifikacjaunifikacji gustów i zachowań odbiorców z różnych rejonów świata i kultur (tzw. homogenizacja kultury). Dynamiczny rozwój środków przekazu ukształtował ostatecznie model kultury masowej jako sztuki wielkich audytoriów, szybkiego przepływu informacji i łatwo dostępnej, taniej rozrywki.

Film

RsRZ0A83UA1le1

Zdjęcie przedstawia cztery kadry z filmu. Każdy z nich ukazuje ludzi jeżdżących na łyżwach na lodowisku. Za lodowiskiem stoi budynek.

Pierwszy publiczny pokaz przy użyciu kinematografu odbył się w grudniu 1895 roku. Choć jego twórcy, bracia Lumière, uważali, że film nie ma przyszłości jako technologia, szybko stał się on produktem komercyjnym. W latach 1900‑1915 w Stanach Zjednoczonych i Europie pojawiło się kilkadziesiąt rodzajów urządzeń do rejestracji oraz demonstracji filmów i to z zsynchronizowanym dźwiękiem, jednak aż do końca lat 20. XX w. filmy udźwiękowione nie weszły do szerokiej dystrybucji.

Filmy komercyjne na początku produkowano, by pokazywać je na jarmarkach. Zdegradowaną do jarmarcznej rozrywki sztukę filmową odnowił francuski iluzjonista Georges Méliès. W 1898 r. założył w Montreuil pierwsze na świecie atelieratelieratelier filmowe Star‑Film, w którym wyprodukował 500 krótkich filmów fabularnych. Jego produkcja z 1902 r. Podróż na księżyc była fantazją naukową z zastosowaniem pierwszych w dziejach kina trików filmowych.

Na przełomie XIX i XX w. na wschodzie Stanów Zjednoczonych zaczęły powstawać tzw. nickelodeony, pierwsze kina. Typowy nickelodeon mógł pomieścić ekran o szerokość czterech metrów, miejsca dla stu widzów, projektor oraz pianino umieszczone w pobliżu ekranu. Bilety za 5 centów (stąd nazwa tych kin, od ang. nickel - pięciocentowa moneta) sprzedawano w półokrągłej kasie przed wejściem do takiego kina. W nickelodeonach wyświetlano początkowo filmy o długości 15–20 minut.

Nickelodeony funkcjonowały na podstawie patentów firmy Thomasa Edisona. Aby uniknąć płacenia mu tantiemtantiemytantiem, filmowcy zaczęli przenosić się na drugi koniec kraju. W kalifornijskim Hollywood wyrósł przemysł filmowy, ale to we Francji działały pierwsze na świecie wytwórnie filmowe: Gaumont i Pathé.

Igrzyska olimpijskie

Rj5Ygmy7dzp1j1

Czarno‑białe zdjęcie przedstawia stadion. Trybuny są zajęte przez ludzi. Na dole stadionu stoją ludzie - reprezentacje różnych krajów. Przed nimi stoją osoby ubrane w garnitury. Za nimi znajdują się przygotowane stanowiska z różnych dyscyplin sportowych.

Jako pierwszy ideę odnowienia starożytnej rywalizacji sportowej z  udziałem zawodników z całego świata promował w 1888 r. Francuz Pascal Grousset. Orędownikiem tej koncepcji stał się francuski baron Pierre de Coubertin. Dzięki jego staraniom w Paryżu odbył się Międzynarodowy Kongres dla Wskrzeszenia Igrzysk Olimpijskich z udziałem 79 delegatów i 2000 zaproszonych gości. W dniu 23 czerwca 1894 r. powołano do życia Igrzyska Olimpijskie ery nowożytnej.

W tym samym roku powstał też Międzynarodowy Komitet Olimpijski, w skład którego weszło piętnastu przedstawicieli dwunastu krajów. Podjęli oni decyzję o wznowieniu igrzysk olimpijskich i zorganizowaniu ich w 1896 r. w stolicy Grecji — Atenach. Od tego czasu igrzyska olimpijskie odbywają się regularnie, co cztery lata (z wyjątkiem lat 1916 oraz 1940 i 1944, kiedy uniemożliwiły je działania wojenne).

Pięć różnokolorowych przecinających się kół z flagi olimpijskiej symbolizuje różnorodność oraz jedność ludzkości. Koła oznaczają też pięć kontynentów. Zdecydowana większość zawodników traktuje igrzyska olimpijskie jako najważniejsze zawody sportowe, a złoty medal olimpijski – jako najcenniejsze trofeum.

R1X1O7e5CeGtj

Ilustracja przedstawia stadion sportowy. Na trybunach jest pełno ludzi. Na pierwszym planie ludzie unoszą nakrycia głowy do góry.

Polacy w pogoni za Europą Zachodnią

RxBUsRjiG9rSK1

Zdjęcie portretowe przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma krótkie włosy, kozią bródkę. Ubrany jest w marynarkę, kamizelkę, białą koszulę. Pod szyją ma zawiązany kawałek materiału.

Wyjątkowość XIX w. polega na ogromnym nagromadzeniu nowości, innowacji oraz na realizacji szeregu pomysłów ułatwiających i przedłużających ludzkie życie. Współcześni historycy przychylają się ku twierdzeniu, że okres zaborów na ziemiach polskich stworzył okazję do pogoni za nowoczesnością i walki z cywilizacyjnym zacofaniem ostatnich dekad Rzeczpospolitej. Jednak na ziemiach polskich proces ten był o wiele mniej dynamiczny niż w Zachodniej Europie. Brak poczucia bezpieczeństwa, stabilności, a przede wszystkim brak państwowej wspólnoty spowodowały, że dziś mówi się o tym, iż Polska „przespała” XIX wiek.

Polska literatura końca XIX w. koncentrowała się wokół kwestii społecznych i politycznych: stosunku do powstań narodowych, emancypacjiemancypacjaemancypacji kobiet i Żydów, oceny procesów gospodarczych z punktu widzenia interesu narodowego. Indywidualne poszukiwania artystyczne u nas pojawiły się dopiero w XX stuleciu. Zarazem jednak książka stała się na ziemiach polskich produktem ogólnodostępnym, a pisarze, jeśli tylko potrafili zdobyć uznanie czytelników, mogli utrzymywać się ze swojej twórczości.

Powieści historyczne Henryka Sienkiewicza, zawierające niezwykle plastyczny, choć wyidealizowany obraz przeszłości Polski (Trylogia 1884–88, Krzyżacy 1897‑1900), ukazały się najpierw w odcinkach w gazetach. Ogniem i mieczem drukowały jednocześnie warszawskie „Słowo” i krakowski „Czas”. A Krzyżaków – warszawski „Tygodnik Ilustrowany”.

Już Ogniem i mieczem (podobnie zresztą jak kolejne części Trylogii) przyniosło Sienkiewiczowi wielką popularność wśród społeczeństwa, a jednocześnie głęboką krytykę pozytywistów, którzy uznali, że pisarz zdradził ich ideały. Trylogii wytykano kardynalne przeinaczenia historyczne. Cykl wyniósł jednak Sienkiewicza na szczyty popularności. Stefan Żeromski w Dziennikach napisał: Sam widziałem w Sandomierskiem, jak wszyscy, tacy nawet, którzy nic nie czytują, dobijali się o Potop. Sienkiewicz stał się autorem kultury masowej. I to nie tylko w Polsce. Jego książka o duchowym triumfie chrześcijaństwa nad Imperium Rzymskim (Quo vadis, 1896 rok) zdobyła w 1905 r. Nagrodę Nobla i jako jedyna z nielicznych polskich powieści została zekranizowana w Hollywood. Film miał premierę w 1951 roku.

Słownik

Słowa kluczowe

kultura polska w II połowie XIX w., kultura masowa, film, prasa, igrzyska olimpijskie,  burżuazja, pozytywizm

Bibliografia

W. Kopczyński, Dzieje Polski nowżytnej, t. 1, Warszawa 1986.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.