Stereotyp to uogólniony i uproszczony obraz rzeczywistości – np. jakiejś zbiorowości, członków tej zbiorowości, zjawisk i instytucji społecznych.

Uogólnienie polega na tym, że swoją wiedzę o jednostkowych przypadkach reprezentujących daną grupę osób czy zdarzeń przekładamy na całą grupę, nabierając przekonania, że wszystkie inne przypadki będą takie jak te, które są nam znane. Przykładowo, ponieważ zaobserwowaliśmy lub słyszeliśmy, że wiele kobiet nie najlepiej radzi sobie z prowadzeniem samochodu, zaczynamy uważać, że wszystkie kobiety są kiepskimi kierowcami, a wręcz że niemożliwe jest, by kobieta była dobrym kierowcą. Statystyki policyjne w Niemczech pokazują, że sprawcami wielu kradzieży samochodów są Polacy, więc niemieckie społeczeństwo nabiera przekonania, że każdy Polak to złodziej. Wielu polityków przyłapano na mówieniu nieprawdy, więc zaczynamy wierzyć, że każdy z nich kłamie.

Uproszczenie z kolei to skupienie się na jednej tylko cesze charakterystycznej obserwowanego obiektu, prowadzące do pomijania, niedostrzegania innych jego cech. Tu doskonałym przykładem może być myślenie o osobach z niepełnosprawnością ruchową jako mniej sprawnych również w innych obszarach, czyli zapominanie, że posiadanie niesprawnych nóg absolutnie nie wyklucza posiadania bystrego umysłu czy wyjątkowych zdolności manualnych. Uproszczenie często zdarza nam się również wobec naszych adwersarzy w dyskusjach. W ferworze wymiany argumentów może zdarzyć nam się zapomnieć, że oprócz tego, że rozmawiamy z osobą o przeciwnych poglądach, mamy też przed sobą człowieka – istotę myślącą i emocjonalną, której należy się szacunek i zrozumienie, mimo że nie zgadzamy się w niektórych sprawach.

Cechy stereotypu

Jakie są zatem najważniejsze cechy stereotypów? Czy potrafisz podać inne przykłady stereotypów, w których dobrze widoczne są wymienione poniżej mechanizmy myślowe?

RZ9Kkjc1BA5xYbg‑dark

Uogólnienie:

Polacy są bardzo gościnni.

Zdjęcie przedstawia młodą dziewczynę od piersi w górę. Dziewczyna uśmiecha się. Na głowie ma zawiązaną chustkę. Trzyma w dłoniach duży talerz wypełniony okrągłymi placuszkami posypanymi cukrem pudrem.

R1XfvsXCK8CTmbg‑dark

Wartościowanie:

Absolwent studiów zaocznych jest gorzej wykształcony niż absolwent studiów dziennych.

Zdjęcie przedstawia dużą salę. Pośrodku niej znajduje się ośmiokątna, drewniana zabudowa z kinkietami. Odchodzi od niej promieniście siedem długich stołów, przy których siedzą ludzie z komputerami, papierami. Pomiędzy długimi stołami stoją mniejsze, prostokątne stoły, przy których także siedzą ludzie. W tle znajduje się ściana zapełniona regałami z książkami.

RZP1lLa9K4uwpbg‑dark

Uproszczenie:

Kobiety to słaba płeć. Są słabsze fizycznie od mężczyzn, więc pewnie również słabsze intelektualnie, czyli po prostu głupsze.

Grafika przedstawia małą, długowłosą dziewczynkę siedzącą po turecku na stosie książek. Dziewczynka trzyma otwartą książkę.

RIHgKjzFbh2Vcbg‑dark

Przeświadczenie o niemożliwości zmiany dotychczasowego stanu rzeczy:

Joga? Ty? Przecież ty nie lubisz się ruszać!

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę, Hindusa w białych spodniach i długiej koszuli. Mężczyzna ćwiczy jogę. Jest w pozycji kąta. Prawą nogę ma zgiętą w kąt 90 stopni. Opiera się na prawym udzie prawym bokiem, wspierając równocześnie prawą dłonią na ziemi. Lewą rękę ma wychyloną nad głowę. Ręka, wraz z tułowiem i lewą nogą stanowi linię prostą.

Uogólnienie: Polacy są bardzo gościnni. Zdjęcie przedstawia młodą dziewczynę w białej chuście na głowie, która trzyma przed sobą duży talerz racuchów posypanych cukrem pudrem.

Wartościowanie: Absolwent studiów zaocznych jest gorzej wykształcony niż absolwent studiów dziennych. Zdjęcie przedstawia czytelnię w bibliotece. Stoją w niej rozstawione promieniście długie stoły, przy których siedzą ludzie z książkami, laptopami, notatkami. Wokół Sali znajdują się duże regały wypełnione książkami.

Uproszczenie: Kobiety to słaba płeć. Są słabsze fizycznie od mężczyzn, więc pewnie również słabsze intelektualnie, czyli po prostu głupsze. Zdjęcie przedstawia małą dziewczynkę siedzącą po turecku na piramidzie z książek. Dziewczynka trzyma przed sobą otwartą książkę.

Przeświadczenie o niemożliwości zmiany dotychczasowego stanu rzeczy: Joga? Ty? Przecież ty nie lubisz się ruszać! Zdjęcie przedstawia mężczyznę, Hindusa, który na niewielkim dywaniku ćwiczy jogę.

Indeks górny Źródło zdjęć: CC0. Indeks górny koniec^{Źródło zdjęć: CC0.}

Oczywiście mechanizmy te działają często jednocześnie i stereotyp może na przykład być zarazem uproszczeniem, jak i wartościowaniem jakiegoś elementu rzeczywistości.

Na podstawie wymienionych przykładów możemy też zaobserwować, że nie wszystkie stereotypy są negatywne – czasem nasze uogólnione i uproszczone sądy są przekonaniem o pozytywnym charakterze jakiegoś zjawiska, osoby, grupy czy instytucji.

Stereotypy to sądy, które szybko się utrwalają – stosunkowo łatwo je potwierdzić, a trudno obalić. Wyrażamy je zazwyczaj z dużą pewnością co do ich trafności. Często jednak stereotypy okazują się błędne. Każdy z przytoczonych przykładów stereotypów łatwo skonfrontować z faktami i okaże się ogromnym nadużyciem, spłyceniem, a nawet zwyczajnym kłamstwem.

Stereotypy a uprzedzenia

Stereotypy zwykle służą wartościowaniu, dlatego często towarzyszą im uprzedzenia, tj. nieprzychylne nastawienie wobec każdego przedstawiciela kategorii, o której w danej chwili mowa. W bardziej ograniczonym i ogólnie przyjętym znaczeniu uprzedzenie traktuje się jako postawępostawapostawę „przeciw”. Niechęć ta jest z góry powzięta tylko dlatego, że ktoś należy do danej grupy społecznej.

Czym różni się stereotyp od uprzedzenia?

Oprócz negatywnych emocji uprzedzenia motywują do działania, często rodzą agresję oraz prowadzą do dyskryminacji. Uprzedzenia przeważnie wyrażane są jawnie i otwarcie, zdarza się jednak, że pozostają ukryte, a nawet nieuświadomione, co jednak nie zmniejsza siły ich oddziaływania.

Konsekwencją stereotypów i uprzedzeń często jest dyskryminacja. Dzieje się tak, kiedy stereotypy lub uprzedzenia prowadzą do odmiennego, gorszego traktowania osoby ze względu na jej przynależność do określonej grupy. Dyskryminacja może przybrać postać bezpośredniego krzywdzenia, odmawiania pomocy czy choćby zachowań niewerbalnych, jak niechętne spojrzenia.

R1Y3OIHkc8K83

Zdjęcie przedstawia trójkę dzieci romskich siedzących przed domem. Są to dwie dziewczynki i jeden chłopiec. Dzieci są uśmiechnięte.

Skąd biorą się stereotypy?

1. Społeczne uczenie się – stereotypy powstają w procesie socjalizacji, przy udziale języka (to rezultat bezpośrednich kontaktów z osobami znaczącymi, wyznającymi stereotypy; przyswajanie treści kierowanych przez media). W powstawaniu stereotypów ważną rolę pełnią rodzice, od których dzieci przejmują przekonania na temat świata.

2. Teoria konfliktów – stereotypy i uprzedzenia są skutkiem konkurencji między grupami w ubieganiu się o pewne dobra, które są ograniczone (to także dobra „społeczne”).

3. Osobowościowe uwarunkowania stereotypów i uprzedzeń – istnieją osoby charakteryzujące się silnym posłuszeństwem wobec autorytetu, myśleniem sztywnymi kategoriami, odrzucające wszelkie naruszenia konwencjonalnych wartości, destruktywne i cyniczne.

4. Podejście poznawcze – stereotypy to skutek tworzenia schematów, prototypów, kategoryzowaniakategoryzacjakategoryzowania społecznego. Umysł radzi sobie z przetwarzaniem dużych ilości informacji za pomocą stereotypów.

Funkcje stereotypów

Jak walczyć ze stereotypami?

Charles Stangor i Paul van Lange opisali w 1994 roku cztery modele zmiany stereotypów i uprzedzeń:

RzSGRv7zOs4Lk1

Plakat przedstawia w karykaturalny sposób postać Żyda. Jest to chudy mężczyzna o przerażającej, niemal diabolicznej twarzy, który idzie w kierunku widza z wyciągniętymi rękami. U jego stóp widać płomienie i walące się kościoły katolickie. Za plecami mężczyzny widać jego nadnaturalnie duży cień, który na głowie ma namalowane wpisane w siebie dwie gwiazdy: gwiazdę Dawida oraz czerwoną gwiazdę bolszewicką. Na dole plakatu widnieje napis: Znowu łapy żydowskie? Nie, przenigdy!

Model kumulacyjny zakłada, że zmiany dokonują się powoli, a „kropla drąży skałę”. Innymi słowy, powoli przekonujemy się, że wyznawany przez nas stereotyp jest uproszczeniem i zakłamywaniem rzeczywistości. Poznajemy fakty, które stopniowo przełamują dotychczasowe myślenie stereotypem.

Model zmiany radykalnej zakłada, że pod wpływem doświadczenia znacznej rozbieżności z dotychczasowym nastawieniem dokonuje się „przewrót poznawczy”. Zachodzi jakiś przełomowy fakt, który rozbija stereotyp.

Model podtypu zakłada, że informacje sprzeczne ze stereotypem powodują wydzielanie podtypu w danej kategorii, ale ona sama nie jest naruszona. Mamy świadomość istnienia wyjątków w grupie, ale nie powoduje to zmiany naszego przekonania o niej, a tylko wyróżnienie w jej obrębie podgrupy, o której mamy inne zdanie.

Model rozcieńczenia zakłada, że wprowadzenie drobnych informacji przeczących stereotypowi powinno go rozcieńczyć i osłabić uprzedzenie.

Słownik