Przeczytaj
Podłoże konfliktów
Charakterystyczną cechą Wiosny Ludów były jednoczesne wystąpienia rewolucyjne w wielu krajach, a sukcesy lub porażki w jednym z nich oddziaływały na pozostałe. Zaskoczone powszechnością rewolucji rządy były zmuszone do ustępstw.
Postulaty wysuwane przez rewolucjonistów nie były jednolite: od liberalnych do socjalistycznych, od wyzwoleńczych do ugodowych. Ułatwiło to rządom walkę z rewolucją, która we wszystkich krajach zakończyła się klęską i represjami.
Przebieg Wiosny Ludów
Za początek Wiosny Ludów uważa się rewolucję lutową we Francji, która wybuchła w dniach 22–24 lutego 1848 r. W jej wyniku powstała II Republika. Niedługo potem, 13 marca rozpoczęła się rewolucja w Wiedniu, a 18 marca w Berlinie (rewolucja marcowa 1848) i w Mediolanie.
W Paryżu, po ucieczce króla Ludwika Filipa I, władzę objął Rząd Tymczasowy. W celu rozwiązania spraw robotników powołano Komisję Luksemburską, czyli rządową komisję pracy, która analizowała kwestie zatrudnienia i składała stosowne sprawozdania; jej przewodniczącym został socjalista Louis Blanc. Wprowadzono wolność prasy i stowarzyszeń, zniesiono niewolnictwo w koloniach.
W wyborach do Zgromadzenia Narodowego 23 kwietnia, w których po raz pierwszy wprowadzono powszechne prawo głosu (tylko dla mężczyzn), wzięło udział 9 mln Francuzów. Zwycięzcy republikanie wycofali się ze swych wcześniejszych ustępstw wobec robotników, nakazując m.in. wysiedlenie z Paryża bezrobotnych. Doprowadziło to w czerwcu do wybuchu powstania, krwawo stłumionego przez wojsko (było kilka tysięcy zabitych). Klęska powstania zakończyła Wiosnę Ludów we Francji. Wybrany wg zasad nowej konstytucji 10 grudnia 1848 r. prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte przeprowadził w 1852 r. zamach stanu i ogłosił się cesarzem Napoleonem III.
W Niemczech, składających się z 36 państw (większość z nich tworzyła Związek Celny z Prusami), sytuację komplikowało duże zróżnicowanie społeczne i gospodarcze. Liberałowie doprowadzili do zwołania 18 maja 1848 r. parlamentu ogólnoniemieckiego we Frankfurcie nad Menem (Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe).
Nieco wcześniej, 18 marca 1848 r., zaczęła się rewolucja w Berlinie. W trzydniowych krwawych walkach ludu z wojskiem padło 200 zabitych. Król pruski Fryderyk Wilhelm IV, w celu uspokojenia sytuacji, usunął wojsko z miasta. Tzw. rząd marcowy, złożony głównie z burżuazjiburżuazji nadreńskiej, ogłosił amnestię; dzięki niej opuścili więzienie m.in. Polacy skazani za działalność niepodległościową w procesie berlińskim w 1847 r., m.in. Ludwik Mierosławski i Karol Libelt.
W wyborach powszechnych, dwustopniowych, wybrano Zgromadzenie Narodowe; jego głównym celem było opracowanie konstytucji. Cały czas rwały rozruchy uliczne, które tłumiła gwardia narodowa. Utrata poparcia ludu osłabiła parlament. Z drugiej strony wojsko przygotowywało się do obrony „króla i ojczyzny”.
W październiku parlament rozpoczął pracę nad konstytucją, wprowadzając do niej paragraf o zniesieniu szlachectwa, tytułów i orderów. Fakt ten, a także wiadomość o upadku powstania w Wiedniu pobudziły aktywność władz. Rewolucja załamała się. 9 listopada król nakazał parlamentowi opuścić Berlin, po czym powołał rząd pod przywództwem generała Friedricha Brandenburga, wprowadził stan oblężenia i 5 grudnia ogłosił konstytucję, zapewniającą obywatelom podstawowe wolności polityczne, prasy, stowarzyszeń, wyznań, nauczania oraz równość wszystkich wobec prawa. Zapisy tej konstytucji zostały wkrótce zmienione na mniej liberalne, m.in. ograniczono prawa polityczne mniej zamożnych warstw społecznych.
Rewolucja w Wiedniu, rozpoczęta w dniach 13–15 marca 1848 r. miała dalekosiężne konsekwencje i spowodowała załamanie się systemu politycznego w Austrii. Już na początku ucieczką za granicę musiał się ratować niepopularny kanclerz Klemens Metternich, który wcześniej rządził silną ręką, tworząc państwo policyjne, gdzie ściśle kontrolowane były niemal wszystkie dziedziny życia (np. istniała cenzura).
Monarchia habsburska była wielonarodowa, a kraje, wchodzące w jej skład dążyły do autonomii (np. Czechy, Galicja, Chorwacja) albo do niepodległości (północne Włochy, a także Węgry w drugim etapie rewolucji). Król włoskiego Piemontu Karol Albert wypowiedział wojnę Austrii i na pewien czas zdobył Lombardię z Mediolanem. Na Węgrzech, w Galicji i w Czechach powstały zalążki władz autonomicznych, które same starały się rozwiązać sprawę chłopską (likwidacja pańszczyzny na Węgrzech i w Czechach). Węgrzy uzyskali prawo do własnego rządu, którego pierwszym premierem został Lajos Batthyany.
Austriacki cesarz Ferdynand I ogłosił 25 kwietnia konstytucję, poszerzoną 15 maja o powszechne prawo głosu, dzięki czemu do parlamentu weszła potem spora grupa chłopów. 27 lipca podjęto uchwałę o zniesieniu poddaństwa i uwłaszczeniu chłopów za odszkodowaniem właścicieli ziemskich. Kolejne ustępstwa rządu wywalczano demonstracjami robotników, studentów, demokratów, którzy powołali Centralny Komitet Polityczny. KamarylaKamaryla dworska zmusiła do abdykacji cesarza Ferdynanda I Dobrotliwego, jakoby odpowiedzialnego za sukcesy Wiosny Ludów w Austrii, i 2 grudnia 1848 r. powołała na tron Franciszka Józefa. Od jesieni 1848 r. rosło napięcie pomiędzy Węgrami a Austrią. 4 marca 1849 r. cesarz ogłosił konstytucję, na mocy której nastąpiła inkorporacja Węgier do Austrii. W odpowiedzi Węgrzy ogłosili niepodległość, co doprowadziło do kolejnych walk. Wiedeń poprosił o pomoc Rosję i Węgrzy, którym na pomoc przyszedł polski generał Józef Bem, musieli się poddać. Choć Bem przegrał bitwę pod Temeszwarem 9 sierpnia 1849 r., zyskał miano najskuteczniejszego generała wojsk węgierskich i bohatera europejskiej Wiosny Ludów.
Latem 1848 r. w bitwie pod Custozą oddziały dowodzone przez gen. Josepha Radetzky’ego pokonały armię króla Sardynii i Piemontu Karola Alberta. Po bitwie Radetzky triumfalnie wjechał do Mediolanu. Pod wpływem demokratów Karol Albert wznowił działania przeciwko Wiedniowi w lutym 1849 r., jednak już w marcu tego roku Radetzky rozbił jego armię pod Novarą. Karol Albert abdykował (wyjechał do Portugalii), a jego następca, Wiktor Emanuel II, postawił na postęp cywilizacyjny, sprawiając, że jego państwo dołączyło do najszybciej rozwijających się w Europie. Upadła też stworzona przez włoskich demokratów (m.in. Giuseppe Mazziniego i Giuseppe Garibaldiego) Republika Rzymska. Pokonały ją latem 1849 r. wojska francuskie.
Co prawda wydarzenia Wiosny Ludów nie objęły krajów skandynawskich i Wielkiej Brytanii, jednak pod ich wpływem w Wielkiej Brytanii nastąpiło w 1848 r. ożywienie działalności czartystówczartystów, domagających się rozszerzenia uprawnień wyborczych i reformy parlamentu, a w Danii w 1849 r. doszło do uchwalenia liberalnej konstytucji, która ograniczyła absolutnąabsolutną dotąd władzę monarchy na rzecz parlamentu.
Wiosna Ludów na ziemiach polskich
Wiosna Ludów w Galicji była częścią rewolucji w monarchii habsburskiej, podobnie jak wydarzenia w Wielkim Księstwie Poznańskim kształtowały się zależnie od sytuacji w Prusach.
20 marca 1848 r. ukonstytuował się w Poznaniu Komitet Narodowy Polski. Wysłana do Berlina delegacja uzyskała od Fryderyka Wilhelma IV zgodę na „reorganizację narodową”. W rozumieniu Polaków oznaczała ona przejęcie od Niemców administracji w Poznańskiem oraz – wobec spodziewanego wybuchu wojny Prus z Rosją – również przygotowania wojskowe.
Przy Komitecie powstał Wydział Wojskowy, w którym sprawami uzbrojenia zajmował się znany pisarz i działacz niepodległościowy Ludwik Mierosławski. Zorganizował on cztery obozy, w których kilka tysięcy chłopów przechodziło szkolenie wojskowe, pod kierunkiem oficerów przybyłych z emigracji.
Wśród chłopów panowały nastroje antypruskie z powodu przewlekających się układów uwłaszczeniowych i ograniczania ich do zamożnych gospodarzy. Polscy rzemieślnicy czuli się zagrożeni konkurencją Niemców, popieranych przez władze pruskie.
Dnia 1 kwietnia Komitet zniósł część obowiązków chłopskich wobec dworów. Wówczas pruski generał Friedrich August Colomb, dowódca armii, stacjonującej w Wielkopolsce, wprowadził stan oblężenia. W wyniku rozmów przedstawicieli Komitetu Narodowego z delegatem króla pruskiego gen. Karolem Wilhelmem Willisenem zadecydowano o redukcji liczby polskich żołnierzy do 3 tysięcy.
Opuszczających polskie obozy atakowało pruskie wojsko, a koloniści niemieccy pacyfikowali wsie. W obliczu agresji Komitet Narodowy rozwiązał się 30 kwietnia. Oddziały Mierosławskiego stoczyły trzy krwawe potyczki z wojskami pruskimi – pod Książem, Miłosławem i Sokołowem, jednak wobec niemieckiej przewagi 10 maja skapitulowały. Wobec chłopów‑żołnierzy władze pruskie zastosowały surowe represje, co wywołało oburzenie w całej Europie, solidaryzującej się z walczącymi o swoje prawa Polakami.
Jeszcze trudniejsza niż w Wielkopolsce była sytuacja w Galicji. Chłopów nadal obowiązywała pańszczyzna, nie mieli prawa własności ziemi. Żywa była pamięć rzezi galicyjskiej z 1846 r., czyli sprowokowanej przez Austriaków antyszlacheckiej rebelii chłopstwa z licznymi napadami i pogromami ziemian, urzędników dworskich i rządowych, a nawet księży.
Po wybuchu rewolucji w Wiedniu gubernator austriacki Franz Stadion nie mógł zapobiec powstaniu we Lwowie Centralnej Rady Narodowej ani Komitetu Narodowego w Krakowie na czele z prezesem Józefem Walentym Krzyżanowskim. Obie organizacje powstały w marcu 1848 r. Masowo powracali do kraju emigranci (m.in. Wiktor Heltman, gen. Józef Wysocki, gen. Franciszek Sznajde). Powstawały gwardie narodowe. Delegacja, złożona z przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, udała się do Wiednia z petycją, zawierającą postulaty poszerzenia autonomii Galicji, spolszczenia administracji i szkolnictwa itp.
Lwowska Rada i krakowski Komitet planowały rozwiązanie sprawy chłopskiej, ale uprzedził je gubernator Stadion ogłaszając 22 kwietnia we Lwowie, a 24 kwietnia w Krakowie zniesienie pańszczyzny.
Przyjazd do Krakowa, wbrew zakazowi, znacznej grupy emigrantów spowodował 26 kwietnia starcia gwardii narodowej z wojskiem, w których zginęło 20 osób, a 60 zostało rannych. Austriacy zbombardowali miasto. Komitet Narodowy, chcąc uniknąć eskalacji przemocy, rozwiązał się.
W czerwcu 1848 r. odbyły się powszechne, dwustopniowe wybory do parlamentu wiedeńskiego. W wielu okręgach chłopi nie chcieli głosować razem z „panami”. Mimo to na 100 mandatów, przyznanych Galicji, uzyskali 33, a ziemianie – 27). 26 lipca nowy parlament zniósł poddaństwo i pańszczyznę oraz przyznał odszkodowanie szlachcie.
Na wieść o wybuchu powstania w Wiedniu w październiku doszło we Lwowie do zaburzeń. W dniach 1 i 2 listopada 1848 r. na ulicach pojawiły się barykady i doszło do starć z żołnierzami. W odwecie Austriacy zbombardowali Lwów; spaliło się wiele budynków, zginęło ok. 100 osób. Władze zaborcze zastosowały surowe represje: młodzież przymusowo wcielano do wojska, wprowadzono stan oblężenia we Lwowie, następnie w całej Galicji, wycofano się także z ustępstw na rzecz języka polskiego w szkole i urzędach. Na liberalizację prawa przyszło galicyjskim Polakom czekać jeszcze dwie dekady.
Podsumowanie
Choć większość postulatów, które wysunęli rewolucjoniści w czasie Wiosny Ludów nie udało się zrealizować, to Europa stanęła u progu nieodwracalnych przemian. Na postulaty demokratów, takie jak republika, rozległe wolności polityczne, gwarancje socjalne dla pracowników czy powszechne prawo wyborcze było jeszcze za wcześnie. Jednak z drugiej strony pojawiło się pole do dyskusji o tych sprawach. Wracały one w kolejnych latach jak bumerang, aż do pełnej realizacji, już w XX w.
Pewien sukces odnieśli liberałowie; wielu monarchów uznało, że nadszedł czas na ustępstwa i poszerzenie sfery wolności. Mało tego: przyznali, że może to służyć rozwojowi państw i narodów. Po 1850 r. pozostało bardzo niewiele państw w Europie, które nie miałyby konstytucji lub wprowadzonego systemu liberalnego. Został wykonany znaczący krok w kierunku społeczeństwa obywatelskiego. W większości krajów utworzono ciała ustawodawcze, wprowadzono równość wszystkich wobec prawa i podstawowe wolności polityczne.
W czasie Wiosny Ludów po raz pierwszy na szeroką skalę ujawnił się konflikt między robotnikami, a właścicielami fabryk (Francja, Niemcy). Z kolei w państwach o wielonarodowych, takich jak Prusy (Niemcy, Polacy), a zwłaszcza monarchia habsburska (Niemcy, Polacy, Czesi, Ukraińcy, Rumuni, Węgrzy, Włosi, Chorwaci, Słowacy i inni), pojawiły się konflikty na tle narodowym.
Słownik
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) system władzy we wczesnonowożytnej Europie, w ramach którego władca sprawował niemal nieograniczoną władzę
(z franc. bourgeoisie – mieszczaństwo) określenie zamożnej warstwy mieszczaństwa, upowszechnione w XIX w.
masowy i radykalny ruch polityczny w latach 1836‑49 w Wielkiej Brytanii, który zmierzał do wprowadzenia demokratycznych zmian w systemie wyborczym oraz poprawy sytuacji finansowej robotników
grupa dworzan lub faworytów otaczających króla lub władcę; zwykle nie zajmują oni żadnego stanowiska w oficjalnej strukturze władzy, jednak wpływają w sposób nieformalny
Słowa kluczowe
Wiosna Ludów w Europie, Wiosna Ludów na ziemiach polskich, Polacy pod zaborami, ziemie polskie w I połowie XIX w.
Bibliografia
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2009.
J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 2008.
J. Falkowski, Wspomnienia z roku 1848 i 1849. Część 1, Warszawa 1908.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.
M. Żywczyński, Historia Powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.