Przeczytaj
W stronę natury
Sentymentalizm to jeden z głównych – obok klasycyzmuklasycyzmu – prądów umysłowych i literackich epoki oświecenia. Został zapoczątkowany przez Jana Jakuba Rousseau – autora powieści w listach pt. Julia, czyli Nowa Heloiza (1760), w której po raz pierwszy z przekonaniem podkreślono rolę natury w życiu człowieka, nie tylko jako tła rozgrywających się wydarzeń, ale również elementu odzwierciedlającego uczucia bohaterów. Rousseau przeciwstawił pierwotną naturę złu cywilizacji, a tym samym – uczucia rozumowi. Stworzył ideał człowieka wrażliwego (fr. sensible). Sentymentalizm wywarł również wpływ na sztukę. Wiele elementów typowych dla tego nurtu można odnaleźć w malarstwie rokokowymrokokowym, zwłaszcza przedstawiającym sceny pasterskie, oraz w sentymentalnej architekturze ogrodowej, dzięki której w ogrodach zaczęto budować między innymi sztuczne ruiny, kaskadykaskady, świątynie dumania.
Warto pamiętać, że sentymentalizm wywarł ogromny wpływ na preromantyzmpreromantyzm niemiecki, szczególnie Johanna Wolfganga Goethego jako autora słynnej powieści w listach Cierpienia młodego Wertera (1774).
Poeta tkliwego serca
Jednym z wybitnych przedstawicieli sentymentalizmu w polskiej literaturze oświeceniowej był Franciszek Karpiński (1741‒1825), autor sielankisielanki pt. Laura i Filon, a także Pieśni o narodzeniu pańskim, czyli znanej kolędy rozpoczynającej się od słów [Bóg się rodzi, moc truchleje…
]. Karpiński jako pierwszy w literaturze polskiej uznał emocje za najważniejsze kryterium estetyczne oceny twórczości literackiej. Poeta często używał określenia „czułe serce”. Emocjonalność była bowiem dla niego naturalnym walorem osobowości człowieka, który pozwala budować trwałe relacje międzyludzkie.
Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego„Serce czułe jako źródło poezji wydaje się być dla Karpińskiego tym instrumentem, który pozostając w stałym kontakcie z rzeczywistością, pozwala na jej interpretację i zrozumienie. Czułość budzi się w człowieku przez zetknięcie ze światem i jest wyrazem specyficznej postawy wobec tego świata. Postawy powodującej emocjonalne zaangażowanie twórcy we własne dzieło po to, aby wzruszać i pociągać innych”.
Źródło: Teresa Kostkiewiczowa, Model liryki sentymentalnej w twórczości Franciszka Karpińskiego, Wrocław 1964, s. 35.
Poezja tkliwego serca
Twórcy polskiej literatury sentymentalnej, Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin, chętnie sięgali po gatunek literacki znany już w starożytności, wywodzący się od Teokryta i Wergiliusza – sielankę, zwaną także bukoliką, eklogą lub idylląidyllą. Sielanki pisano również w epoce renesansu. W tej konwencji utrzymana była Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego oraz tytułowe Sielanki Szymona Szymonowica. Oświeceniowe sielanki, związane z piosenkami pasterskimi, były czasem wzbogacane o elementy dramatyczne lub epickie. Przedstawiano w nich wyidealizowane życie mieszkańców wsi blisko związanych z naturą. Podkreślano przeżycia wewnętrzne człowieka.
Słownik
(gr. alfarhokappaalfadeltaίalfa) – fikcyjna kraina traktowana przez poetów jako kraina wiecznej szczęśliwości, spokoju, ładu, sielskiego życia; od jej nazwy wywodzi się określenie topos arkadyjski; także nazwa historycznej krainy sytuowanej na Półwyspie Peloponeskim
(gr. eidullion) – spokojne, sielankowe życie; także gatunek literacki obejmujący utwory poetyckie o tematyce pasterskiej
(wł. cascata) kilkustopniowy wodospad
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) – postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka
(łac. conventio – układ, zgoda, konwencja) – odnoszący się do konwencji, czyli umownego sposobu prezentowania treści w literaturze i sztuce
(przedrostek pre- znaczy ‘przed’) – zespół tendencji w literaturze i sztuce europejskiej w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku, który zapowiadał początek nowej epoki – romantyzmu
(franc. rocaille – ornament dekoracyjny naśladujący kształt muszli) – jeden ze stylów w sztuce zapoczątkowany w epoce baroku, akcentujący walory estetyczne, wyrafinowany gust i sensualizm (doznania zmysłowe); także termin odnoszący się do obyczajowości dworskiej epoki oświecenia
utwór literacki przedstawiający wyidealizowany obraz życia mieszkańców wsi, często pasterzy, blisko związanych z naturą
motyw krainy wiecznej szczęśliwości powtarzający się w literaturze i sztuce różnych epok; najbardziej reprezentatywne przykłady toposu arkadyjskiego w polskiej literaturze można odnaleźć np. w Pieśni Panny XII z cyklu Pieśni świętojańskiej o sobótce Jana Kochanowskiego, Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, Mojej piosnce II Cypriana Norwida, Lalce Bolesława Prusa, Sklepach cynamonowych Brunona Schulza czy Dolinie Issy Czesława Miłosza