Czym jest istota?

R1V3zf7NIoxFN1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący na czubku głowy, ma długie włosy z tyłu oraz gęstą brodę z wąsami. Ubrany jest w togę. Ma uniesiony palec wskazujący prawej ręki. W lewej ręce trzyma księgę.

Na czym polega poznanie? Można powiedzieć, że na uchwyceniu przedmiotu, który nas interesuje. Wyobraźmy więc sobie, że jako przedstawiciele pewnej kosmicznej cywilizacji zostajemy wysłani na zamieszkałą planetę – Ziemię, abyśmy poznali zamieszkujące ją stworzenia. Czy opisanie przypadkowo napotkanego człowieka jest już rzeczywistym poznaniem?

Rzeczywiste poznanie nie może zatrzymywać się na konkretach, ponieważ dotyczyłoby wtedy przypadkowych i drugorzędnych własności poznawanych rzeczy. Musi przekraczać jednostkowe przypadki i ujmować to, co w nich ogólne, czyli istotę rzeczy. Grecy określali istotę słowem eidos i to właśnie z niego wywodzi się nazwa redukcji ejdetycznej w fenomenologii.

R1PIFoJzGNkcv

Ilustracja przedstawia nagiego mężczyznę z rozstawionymi szeroko rękoma i nogami. Sylwetka mężczyzny jest wpisana w okrąg. Ręce i nogi są narysowane podwójnie.

Jak ująć istotę rzeczy?

Dwa najogólniejsze stanowiska dotyczące wglądu w istotę rzeczy zostały sformułowane w starożytnej Grecji – może on być mianowicie pośredni lub bezpośredni. Pierwsze wywodzi się z empiryzmu genetycznegoempiryzm genetycznyempiryzmu genetycznego Arystotelesa. Zakłada ono, że człowiek poznaje jednostkowe rzeczy (substancjesubstancjasubstancje) za pomocą zmysłów. Następnie, za pomocą rozumu definiuje, czyli tworzy pojęcia ogólne. Definicje są logicznym obrazem realnie istniejącej w substancjach istoty rzeczy (realizmrealizmrealizm).

Alternatywne ujęcie tej kwestii wywodzi się z filozofii Platona. Poznanie zmysłowe nie dostarcza według niego wglądu w istotę rzeczy, ponieważ przedmioty poznania zmysłowego są jedynie odbiciem prawdziwej rzeczywistości idei. To, co w rzeczach ogólne – ich istota – stanowiło według Platona inny, niedostępny zmysłom rodzaj bytu – idee. Poznanie istoty rzeczy miało wiec polegać na oglądaniu owych idei – samoistnych, niezmiennych i transcendentnychtranscendentnytranscendentnych bytów ogólnych. Było ono zarazem bezpośrednie – dusza, którą Platon utożsamiał z rozumem, mogła oglądać idee [gr. noesis] w podobnych sposób, w jaki wedle empirystów zmysły ujmują jednostkowe rzeczy.

Czy można poznać istotę rzeczy?

Za sprawą rozwoju empiryzmu – od początku epoki nowożytnej – oraz idealizmu immanentnegoidealizm immanentnyidealizmu immanentnego (w XVIII i XIX wieku), doszło do zakwestionowania możliwości obiektywnego poznania rzeczywistości, a co za tym idzie – istoty rzeczy. Jedną z konsekwencji radykalnego ujęcia empiryzmu, który za pewne uznaje tylko to, co bezpośrednio dane w doświadczeniu, było sprowadzenie poznania do zjawisk psychicznych – myśli i przeżyć poznającego podmiotu (psychologizmpsychologizmpsychologizm). W teorii poznania oznaczało to, że jedynym możliwym przedmiotem poznania jest immanentne życie psychiczne podmiotu (idealizm immanentny). W ontologii oznaczało to zaś zakwestionowanie istnienia rzeczywistości zewnętrznej wobec świadomości (idealizm subiektywnyidealizm subiektywnyidealizm subiektywny).

Poznanie czyste

ROLejT9IcoKtw1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma krótkie włosy, jest łysiejący. Ma zarysowane zmarszczki na twarzy. Mężczyzna ma małą brodę oraz wąsy, nosi okulary w okrągłych oprawkach. Ubrany jest w garnitur.

Jednym z głównych celów przyświecających Edmundowi Husserlowi było ugruntowanie poznania obiektywnego, rozumianego właśnie jako poznanie istoty rzeczy. Jego myśl podważała przy tym zarysowaną wyżej opozycję. Fenomenologia była bowiem zupełnie nowym spojrzeniem na samo poznanie.

Husserl uważał, że jedynie immanentna świadomość, nie zaś transcendentne wobec niej przedmioty, dana jest nam w sposób oczywisty. Świadomość nie jest jednak pozbawiona związku z przedmiotami – stanowi bowiem sferę zjawiania się świata przedmiotowego. Akty świadomości są intencjonalne, czyli zawsze ukierunkowane na pewien przedmiot.

W ten sposób – jako pojawiające się w czystej świadomości fenomenyfenomenfenomeny – przedmioty dane są poznającemu podmiotowi.

Husserl rozróżnia więc w każdym akcie świadomości jego przedmiot (noemat, np. człowiek) i sam czysty akt, w którym podmiot go ujmuje (noeza, np. mówienie o [człowieku], myślenie o [człowieku], itd.). Noemat nie jest tym samym, co istniejąca poza świadomością rzecz – stanowi treść aktu świadomości (idealizm transcendentalnyidealizm transcendentalnyidealizm transcendentalny).

R1ZQ2N1WrL0gp1

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na nim biały kielich lub dwie zwrócone do siebie czarne twarze.

Koncepcja Husserla zachęca do innego spojrzenia na świat przedmiotowy. Wydaje nam się, że transcendentne wobec naszej świadomości przedmioty mają jakiś sens. Wynika to jednak z faktu, że zawężamy nasze spojrzenie – pomijamy rolę świadomości w ustanawianiu tego sensu. W rzeczywistości dane nam są nie rzeczy, lecz fenomeny – przedmioty, których sens został już ustanowiony przez świadomość. By zdać sobie z tego sprawę, powinniśmy odwrócić wzrok od samych przedmiotów – które są efektem tego procesu – i zwrócić się ku „pracy” naszej świadomości – noezie i noematowi. W ten sposób będziemy mogli opisać, jak świadomość konstytuuje sens przedmiotów. Jak jednak uzyskać takie spojrzenie?
Konieczne jest wzięcie w nawias świata empirycznego, czyli „zapomnienie” wszystkiego, co o nim mniemamy, łączenie z tym, że w ogóle istnieje, a następnie zwrócenie się ku temu, co zjawia się świadomości.

Zawieszenie przekonania o istnieniu świata empirycznego dotyczy również samego poznającego podmiotu. Według fenomenologii, nie jest to bowiem żywy człowiek, który ma swoje przekonania, przyzwyczajenia i żyje w określonym kontekście społeczno‑kulturowym, lecz czysta, „oczyszczona” z empirii, świadomość.

Postępowanie sprowadzające przedmioty do fenomenów i empiryczną świadomość do czystej świadomości nazwał Husserl redukcją transcendentalną. W najogólniejszym sensie jest to postulat takiego opisu świadomości, który w sposób absolutny abstrahowałby od kontekstu poznania.

Redukcja ejdetyczna

Redukcja transcendentalna polega, w gruncie rzeczy, na przyjęciu specyficznego nastawienia poznawczego, które przenosi uwagę podmiotu z transcendentnych przedmiotów na czystą świadomość. Jest ona zarazem warunkiem wglądu w istotę rzeczy. Zastanówmy się bowiem, co – jakiego rodzaju przedmioty – mogą się w takiej świadomości pojawić. Pamiętajmy, że cały istniejący poza świadomością świat traktujemy tak, jak gdyby nie istniał.

A zatem to, co się nam zjawia jest „oczyszczone” ze wszelkich empirycznych naleciałości, czyli jednostkowych i przypadkowych cech. Jak to możliwe? Otóż, gdy poznający podmiot skupia się na obserwacji rzeczy, które zjawiają się w świadomości, stopniowo wyklucza z pola widzenia wszystkie ich przypadkowe cechy. Pies może być wesoły lub smutny, duży lub mały, czysty lub brudny, mogę jednak spokojnie pominąć w opisie wszystkie te cechy, nie przestając jednak widzieć przed sobą psa. Nie jest to już jednak ten czy inny pies, ale esencja bytu, który nazywamy psem. Dokonałem w ten sposób redukcji ejdetycznej. W zjawiającym mi się fenomenie zredukowałem wszystkie przypadkowe cechy, docierając w ten sposób do istoty rzeczy. Dlatego też Husserl mówi, że w wyniku redukcji ejdetycznej fenomen zjawia się jako „czysty przypadek jednostkowy czystego gatunku”, a zatem – jako istota rzeczy. Jest ona oczywiście ogólna – pozbawiliśmy ją bowiem przypadkowych cech należących do konkretnych, empirycznych przedmiotów, ale zarazem jednostkowa, bo dana naocznie i bezpośrednio. Ów bezpośredni ogląd istoty zjawiających się przedmiotów jest zdaniem Husserla ostatecznym celem poznania fenomenologicznego, który poznający podmiot może osiągnąć tylko na drodze redukcji transcendentalnej (redukcji świata empirycznego do czystej świadomości) oraz ejdetycznej (redukcji przedmiotu do jego istoty).

ROGBx82yKVePF

Zdjęcie przedstawia dwa stojące obok siebie psy. Pies po lewej jest mniejszy i ma jaśniejszą sierść. Pies po prawej jest większy i ma ciemniejszą sierść.

Podsumowując pokrótce koncepcję Husserla, poznanie istoty rzeczy polega na specyficznym nastawieniu wobec zjawiających się w świadomości przedmiotów. Poznanie empiryczne nie jest w stanie dotrzeć do istoty, ponieważ ujmuje ono przedmioty jako „zanieczyszczone” przez kontekst, w jakim się dokonuje. Sensem redukcji transcendentalnej jest całkowite „wyzerowanie” owego kontekstu. Dopiero w takich warunkach możliwe staje się odsłonięcie istoty zjawiających się przedmiotów (redukcja ejdetyczna). Podmiot ujmuje je bowiem intuicyjnie i bezpośrednio, poprzez nieuwarunkowany przez kontekst opis ejdetyczny. 

Słownik