Przeczytaj
Logika
W swej filozofii Spinoza chciał wykazać, że na mocy samego pojęcia substancji jako bytu doskonałego możliwe jest istnienie tylko jednej, niestworzonej, substancji (monizm), zwanej Bogiem lub naturą; wszystkie rzeczy poszczególne są modyfikacjami tej substancji, przy czym uczestniczą w obu jej atrybutach — rozciągłości i myśleniu; każda rzecz jest zarazem ideą i ciałem, bytowo identycznymi; świat bytów fizycznych, rządzonych prawami mechaniki, jest tożsamy ze światem obiektywnej logiki — rzeczywistość ma więc sama w sobie własności intelligibilne (pojmowalne intelektualnie), dzięki którym nasz umysł, będący także rodzajem idei (i tożsamy bytowo z ciałem) może uzyskać z nią poznawczy kontakt.
Przeświadczenie o tym, że świat nie ma charakteru materialnego, lecz idealny, jest obecne już od czasów Platona. Zaś konkretną tezę, że świat jest w pewnym sensie myślą, tj. że ma strukturę logiczną, znajdujemy już u Spinozy. Nawiązania do Spinozy, szczególnie u Hegla, są bardzo wyraźne. Spośród idealistów niemieckich Hegel najsilniej akcentuje logiczno‑pojęciowy charakter życia‑myśli Absolutu (nazywa go m.in. Ideą Absolutną lub Rozumem Absolutnym). To go zdecydowanie odróżnia od Fichtego i Schellinga. Od Spinozy natomiast różni go przede wszystkim podkreślenie dynamicznego charakteru myślenia. Kiedy borykamy się z jakimś problemem i zaczynamy nad nim myśleć, to zazwyczaj dojście do rozwiązania wymaga pewnych cząstkowych etapów. Podobnie rzecz spostrzega Hegel − myślenie to dla niego proces, który musi się rozwijać w czasie. Kartezjusz, Leibniz i Spinoza zakładali, że zarówno logikalogika myślenia, jak i struktura świata mają charakter statyczny − tak jak niezmienna jest tablica Mendelejewa czy prawa fizyki: coś może być prawdziwe lub fałszywe. Hegel zaś uważa, że i logika, i struktura świata mają charakter ewolucyjny, rozwijają się. Do prawdy dochodzi się stopniowo, poprzez prawdy cząstkowe. Nowe prawdy ujawniają się z czasem („dojrzewają”), a proces ich ujawniania cechuje pewna prawidłowość, którą Hegel nazwał dialektykądialektyką.
Hegel zauważa, że każdemu zdaniu twierdzącemu (tezie) możemy bez popadania w sprzeczność logiczną przeciwstawić zdanie będące jego negacją (antytezę). Cała historia filozofii obrazuje tę prawidłowość.
Jak połączyć ze sobą tezę Heraklita i Parmenidesa? Zrobił to EmpedoklesEmpedokles, twierdząc, że świat składa się z niezmiennych elementów, czyli czterech żywiołów, których mieszanina jest zmienna. Nieco później zrobił to równieżź Platon, głosząc, że rzeczywistość składa się z dwóch elementów – Heraklitejskiego zmiennego świata zmysłów i Parmenidejskiego niezmiennego świata idei. Każda synteza jest jednocześnie tezą następnej triady. I tak w stosunku do głównej tezy Platońskiej antytezę sformułował Arystoteles, twierdząc, że świat idei nie istnieje. Nie tylko historia filozofii rozwija się, zdaniem Hegla, zgodnie z tą dialektyczną zasadą. Zasada ta, jak już wcześniej wspomnieliśmy, obejmuje rozwój całej rzeczywistości, w tym także świata przyrody oraz całej historii ludzkości w ogóle. Jest ona też nadrzędną zasadą myślenia i rozwoju pojęć. Hegel w Nauce logiki opisuje właśnie dynamikę dialektycznego procesu w odniesieniu do najogólniejszych, opisujących rzeczywistość pojęć. Zaczyna on od pytania: jakie pojęcie najlepiej oddaje całość rzeczywistości, od którego moglibyśmy zacząć analizę jej pojęciowej struktury? To pojęcie bytu. Jest ono jednak tak ogólne i abstrakcyjne, że praktycznie nic konkretnego nie znaczy. Samoistnie popada więc w swoje przeciwieństwo, w swoją antytezę, tj. w niebyt. Jak pisze Hegel:
Nauka logikiCzysty Byt i czyste Nic są więc jednym i tym samym. [...] Ich prawdą jest właśnie ten ruch bezpośredniego zanikania jednego w drugim [...].
Źródło: Georg Hegel, Nauka logiki, tłum. A. Landman.
Co łączy byt z niebytem? Co może być dla nich syntezą? Hegel odpowiada: stawanie się. Na tej podstawie głosi, że istotą świata jest stawanie się, ewolucja, ruch. W tradycyjnej filozofii wyraźnie oddzielano logikę od innych działów. Arystoteles, jak pamiętamy, uznał nawet logikę za naukę pomocniczą filozofii. W systemie Hegla logika nie tylko stanowi trzon filozofii, lecz także, co trzeba bardzo wyraźnie podkreślić, jest tożsama z metafizyką. Jeżeli bowiem przedmiotem logiki są najogólniejsze, dotyczące rzeczywistości pojęcia na czele z pojęciem Absolutu rozpatrywanym jako czysta myśl, a Absolut uznaje się za istotę bytu – samoistną substancję, która dla swojego istnienia nie wymaga żadnej zewnętrznej przyczyny, to nie ma różnicy między zajmowaniem się logiką i metafizyką.
Prawom logiki podlega cała rzeczywistość, stąd jeżeli coś nie zgadza się z dialektycznym wywodem, z rozumem, to znaczy, że istnienie tego jest pozorne, niepełne. Taki sens ma słynna sentencja Hegla: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste, jest rozumne" (Zasady filozofii prawa, tłum. A. Landman).
Co to znaczy, że logika Hegla jest tożsama z metafizyką?
Słownik
(gr. dialektikḗ – dialektyczna (sztuka) od: gr. diá – roz-, przez, poprzez + gr. lego – mówię, łączę, zbieram) idealistyczna teoria bytu, według której rzeczywistość jest procesem realizowania się ducha poprzez przeciwieństwa. Polega na przechodzeniu od pojęcia – tezy do jego przeciwieństwa – antytezy, a następnie dokonywaniu syntezy
(gr. historía – badanie, informacja, opowiadanie + sophía – mądrość) nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem historii i statusem praw historycznych
(gr. logos – rozum, słowo, myśl) u Hegla logika = ontologia, czyli teoria bytu
(gr. sýstēma – zestaw) system myśli, który zawiera kategorie, pojęcia i sylogizmy, obejmując swoim tokiem rozumowania całokształt rzeczywistości
(gr. theós – bóg + díkē – sprawiedliwość) koncepcja filozoficzno‑religijna, która ma na celu uzgodnienie sprzeczności między wiarą w dobroć i wszechmoc bożą a istnieniem zła