Przeczytaj
Poezja zmysłów
Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie…
Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca,
co nam ciała przezrocze tęczą blasków nasyca,
i wchłaniajmy potoków szmer, co toną w jeziorze,
i limb szumy powiewne, i w smrekowymsmrekowym szept borze,
pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną,
dźwięczne, barwne i wonne, w głąb wzlatujmy błękitną.
Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie…
Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona,
lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona,
puchem mlecza się bawmy i ćmy błoną przezroczą,
i sów pierzem puszystym, co w powietrzu krąg toczą,
nietoperza ścigajmy, co po cichu tak leci,
jak my same, i w nikłe oplątajmy go sieci,
z szczytu na szczyt przerzućmy się jak mosty wiszące,
gwiazd promienie przybiją do skał mostów tych końce,
a wiatr na nich na chwilę uciszony odpocznie,
nim je zerwie i w pląsy pogoni nas skocznie…Źródło: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym), [w:] tegoż, Poezje, Warszawa 1980, s. 230.
Wiersz Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy‑Tetmajera jest przykładem wykorzystania w poezji stylu impresjonistycznegoimpresjonistycznego, który zainspirował przemiany w polskiej liryce przełomu wieków. Twórcy, próbując oddać niepowtarzalne wrażenia doznawane przez ludzkie zmysły, kreowali nastrojowe, poetyckie pejzaże. Aby wywołać u czytelnika oczekiwane doznania, korzystali z szeregu środków artystycznych. Szczególnie charakterystyczna dla tego okresu w literaturze była synestezjasynestezja. Melodia mgieł nocnych już w tytule odwołuje się do różnych zmysłów, łącząc bodźce dźwiękowe z widokiem mgieł.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865–1940) był jednym z najbardziej uznanych twórców Młodej Polski. Zajmował się pisaniem powieści, dramatów, a także krytyki literackiej, jednak największą sławę przyniosła mu poezja. Datę wydania jego debiutanckiego tomu poetyckiego (1891) przyjmuje się umownie za początek okresu Młodej Polski. Tetmajer był głosem swojego pokolenia i doskonale potrafił wyrażać dekadenckie nastroje epoki. W jego twórczości można jednak zaobserwować próby przełamania pustki życiowej, poszukiwanie dróg spełnienia – w miłości, naturze i sztuce. Postać poety obrosła legendą, głównie za sprawą drugiej serii poezji wydanej w 1894 roku, gdzie pojawiły się takie utwory, jak Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Evviva l’arte! czy Lubię, kiedy kobieta... Artysta prowokował odwagą i szczerością wyznań, ale jednocześnie posługiwał się niezwykle wysublimowanym, kunsztownym stylem. Stanisław Wyspiański sportretował Tetmajera w Weselu (1901) pod postacią Poety. Większość czasu poeta spędzał w Krakowie i Zakopanem oraz w częstych podróżach. Jego późniejsze dzieła, poza zbiorem tatrzańskich opowiadań Na Skalnym Podhalu, nie zyskały już tak wielkiego rozgłosu i z czasem artysta odsunął się od życia społecznego.
Dla poezji impresjonistycznej istotna była warstwa brzmieniowa tekstu, uzyskiwana dzięki bogactwu i różnorodności zastosowanych zabiegów konstrukcyjnych. Utwór napisany jest wierszem sylabotonicznymsylabotonicznym, ciągłym, ze stałą średniówką w połowie wersu:
Cicho, cicho, nie budźmy // śpiącej wody w kotlinie,
lekko z wiatrem pląsajmy // po przestworów głębinie…
Rymy dokładne i parzyste nadają wierszom melodyczność. Szczególny wpływ na rytmizację tekstu poetyckiego przez rym ma także stabilność akcentu w klauzuli, czyli w zakończeniu wersu. W wierszu Tetmajera służy temu zastosowanie tylko rymów żeńskich. Ponadto duża liczba samogłosek, głosek nosowych oraz spółgłosek miękkich, bezdźwięcznych pozwala mówić o instrumentacji głoskowej, np: cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody […]
.
Wymienione elementy składają się na dźwięczność, rytmiczność i płynność melodyki wiersza. Może być ona budowana przy użyciu dodatkowych komponentów. Wszelkie powtórzenia, sformułowania powracające na podobieństwo refrenu piosenki, wyliczenia, a także gromadzenie słów o podobnym brzmieniu (np. o tej samej końcówce gramatycznej) oraz słowa i zwroty o charakterze dźwiękonaśladowczym odpowiadają za melodyjne właściwości poezji.
Ten sposób komponowania wypowiedzi poetyckiej z dbałością o jej harmonijne brzmienie jest nazywany eufoniąeufonią.
W wierszu Tetmajera szczególną wartość poetycką mają synestezje spajające warstwę brzmieniową tekstu z wrażeniami dotyczącymi innych zmysłów (plastycznymi, dotykowymi itd.). W sformułowaniu: ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca
instrumentacja głoskowa (nagromadzone głoski miękkie oraz szeleszcząco‑syczące) ewokuje jednocześnie efekt wizualno‑malarski: obraz rozmywających się, ulotnych kształtów postaci – zdematerializowanych, przezroczystych, wypełnionych subtelnym światłem, opalizujących ledwo uchwytnymi barwami tęczy.
Subtelność dźwięków koresponduje z kolorystyką. Dominują kształty i barwy nieostre, mgliste, rozmyte, przesycone odblaskami księżyca, przezroczyste, rozwodnione. Gama różnorodnych wrażeń zmysłowych opisanych w utworze deformuje nocną górską rzeczywistość, która przecież powinna być napełniona powietrzem bezbarwnym i niewidocznym. Opisany widok jest ulotny, nieokreślony i zmienny, w czym budzi skojarzenia z żywiołem wodnym (pląsajmy po przestworów głębinie
). Zawieszone w takiej przestrzeni przedmioty swą konsystencją niewiele się od niej różnią: puch mlecza
, ćmy błona przeźrocza
, sów pierze puszyste
.
Wiersz nie ma wyraźnego początku ani zakończenia. Refren, który go rozpoczyna, powraca w środku, lecz nie zamyka utworu. Ostatnie zdanie, zakończone wielokropkiem, zostaje zawieszone, można tu więc mówić o kompozycji otwartej. Nie zostają wyprowadzone żadne wnioski, nie pojawia się puenta. Wiersz jest po prostu wrażeniem – impresją.
Słownik
(fr. expressionnisme) – kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX wieku, zainspirowany głównie twórczością artystów niemieckich. Skupiał się na poszukiwaniu wyrazu dla silnych wewnętrznych przeżyć emocjonalnych, poruszał tematykę duchową, metafizyczną. Utwory ekspresjonistyczne charakteryzował indywidualizm, hiperboliczny styl, radykalne rozdzielenie sfery ducha i materii
(łac. impressio – wrażenie, odbicie) – chwilowe wrażenie zmysłowe; w sztuce subiektywny utwór zmierzający do wywołania u odbiorcy określonego nastroju, niezawierający konkretnego przesłania
(łac. impressio – wrażenie, odbicie) – powstały w latach 70. XIX wieku kierunek w malarstwie europejskim skupiający się na odtwarzaniu chwilowych, subiektywnych wrażeń zmysłowych, który silnie oddziałał na inne sztuki, w tym na literaturę. Za jego prekursora w obrębie malarstwa uważa się Édouarda Maneta, do czołowych przedstawicieli należeli zaś m.in. Claude Monet, Auguste Renoir oraz Edgar Degas. Elementy impresjonistycznej poetyki inspirowanej osiągnięciami francuskich malarzy można odnaleźć w twórczości m.in. Stéphane’a Mallarmé’go, Paula Verlaine’a, Kazimierza Przerwy‑Tetmajera czy Jana Kasprowicza
(gr. ὄnuepsiloniotarhoomicronς, óneiros – sen) – tendencja w literaturze, sztukach plastycznych i filmie polegająca na kreowaniu rzeczywistości na wzór snu i nawiązywaniu w budowie utworu do reguł rządzących marzeniem sennym. Bodźcem do bujnego rozwoju literatury o charakterze onirycznym w XX w. było zainteresowanie snem jako narzędziem poznania człowieka. Oniryzm w swej programowej postaci, określanej mianem poetyki snu, posługuje się charakterystycznymi metodami i technikami artystycznymi polegającymi na swobodnej grze skojarzeń czy zapisie przypadkowych zdań lub ciągów zdań
w gwarze podhalańskiej: świerk
system wersyfikacyjny polegający na zgodności rozkładu akcentów i liczby sylab w kolejnych wersach utworu poetyckiego
(gr. sýmbolon) – wieloznaczny, postrzegany zmysłowo odpowiednik jakości niemających określenia w systemie językowym, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, w przeciwieństwie do alegorii nieposiadający utrwalonego w kulturze znaczenia
(gr. synaísthēsis – równoczesne postrzeganie) – środek stylistyczny polegający na przypisaniu określonemu zmysłowi wrażeń doświadczanych za pomocą innego zmysłu
(gr. euphonía – dobre brzmienie) – harmonijne, przyjemne brzmienie głosek; także unikanie połączeń fonetycznych głosek odczuwanych jako trudne przez wstawienie pomiędzy nie nowych głosek ułatwiających wymowę