Przeczytaj
Emma Bovary i Anna Karenina to jedne z najsłynniejszych postaci kobiecych w literaturze europejskiej. Obie zostały stworzone przez XIX‑wiecznych pisarzy: Gustawa Flauberta i Lwa Tołstoja, mistrzów powieściowego realizmurealizmu. Obie te bohaterki wiele łączy, ale też sporo dzieli. Spróbujemy je opisać i scharakteryzować, odnajdując wspólne cechy, a także akcentując różnice.
Narodziny Emmy
Bohaterka Flauberta, Emma, jest „młodsza” od Anny – powieść Madame Bovary ukazała się w 1857 roku (Anna Karenina – w 1875–1877). Jej napisanie zajęło autorowi pięć lat.
PrzedmowaJeśli wybrać z korespondencji ustępy dotyczące jego pracy, ma się obraz przerażającego męczeństwa. Człowiek, który po dniu najcięższych trudów znajduje na pogmatwanej stronicy dwa zdania i trzecie nie skończone, późną nocą, wyczerpany i pusty, nie miał sił na nic więcej prócz bolesnego jęku. A listy są datowane zazwyczaj między dwunastą a drugą. Sen odpędzał ten koszmar i jutro zastawało go w rozradowaniu nowych wysiłków. (…) Potem znów skarżył się: „W moim biednym życiu, tak płaskim i spokojnym, zdanie są przygodami i nie zbieram innych kwiatów prócz metafor”. Flaubert, pustelnik, asceta i męczennik stylu, przechodził chwile zawrotnej ekstazy, gdy z karty splątanej w niesamowite kłębowisko skreśleń, niby z podeptanych grzechów, podnosił się chór zdań olśniewających w swej nieskazitelności.
Źródło: Jan Parandowski, Przedmowa, [w:] Gustaw Flaubert, Pani Bovary, Warszawa 1984, s. 13.
Po ukazaniu się powieści autor i wydawca zostali oskarżeni o „występek przeciwko obyczajności”. Flaubert proces wygrał, a powieść spotkała się z wielkim zainteresowaniem: w ciągu dwóch pierwszych miesięcy sprzedano piętnaście tysięcy egzemplarzy. Mimo to, a może właśnie dlatego, w 1864 r. powieść znalazła się w kościelnym indeksie książek zakazanych.
„Bovary to ja”
„Madame Bovary c’est moi!” („Pani Bovary to ja”) – to podobno słowa samego Flauberta, zapytanego o inspirację do stworzenia postaci Emmy. W innych wypowiedziach z kolei stanowczo zaprzeczał, jakoby jego bohaterka miała cokolwiek wspólnego z nim lub jakąkolwiek prawdziwą osobą. Od jej nazwiska pochodzi pojęcie „bowaryzmu” jako zjawiska i kategorii psychologiczno‑filozoficznej:
Dlaczego bowaryzm?Oczywiście Madame Bovary z różnych względów jest zjawiskiem fascynującym. W drugiej połowie XIX wieku nie było chyba innego utworu, który wywołałby tak szerokie i długotrwałe reperkusje, tworząc jeśli nie konkretny czy świadomy wzór inspiracji, to punkt odniesienia, wobec którego pisano (analizowano) odtąd powieści o pokrewnej tematyce. (…) Oprócz tego ponad stuletnia kariera filozoficzno‑psychologicznej kategorii bowaryzmu – rozumianego jako „postrzeganie siebie innym niż się jest” – dodatkowo poszerzyła i skomplikowała to dziedzictwo, umożliwiając wykrywanie śladów flaubertowsko‑bowarystowskich na nieograniczonym wprost obszarze skojarzeń kulturowych. (…) Dzieje wielu postaci bowarystowskich kończą się, eufemistycznie mówiąc, niefortunnie. Chodzi zwłaszcza o kluczowy okres przesilenia, kiedy nie mogą już na miarę swych oczekiwań realizować pragnień, a nie potrafią przezwyciężyć depresyjnego smutku, podobnego do objawów syndromu odstawienia albo do stanu, który w portrecie filmowym cenionego pisarza Janusza Głowackiego określono mianem subtelnie bolesnym.
Źródło: Bogdan Mazan, Aneta Mazur, Dlaczego bowaryzm?, „Acta Universitatis Lodziensis, Litteraria Polonica” 2018, nr 3 (49).
Gorycz istnienia
Bohaterka powieści Gustawa Flauberta Emma Bovary to młoda kobieta, która rozczarowana nudnym życiem na prowincji u boku równie nudnego męża rzuca się w wir romansów. W ramionach kochanków poszukuje szczęścia i spełnienia, których nie znajduje ani w małżeństwie, ani w macierzyństwie. Zaślepiony miłością do żony poczciwy doktor Bovary niczego się nie domyśla. Porzucona przez hrabiego Emma najpierw popada w ciężką depresję, a potem wdaje się w kolejny romans. Oszukuje męża, zadłużając się coraz bardziej u miejscowego handlarza. Wreszcie sytuacja staje się krytyczna: długów nie da się już dłużej ukrywać, a kolejni kochankowie odmawiają pomocy. Zdesperowana Emma połyka truciznę wykradzioną od znajomego aptekarza i umiera w męczarniach. Doktor Bovary, do końca ufny i kochający, próbuje za wszelką cenę ją ratować. Gdy po śmierci Emmy dowiaduje się o jej zdradach, załamuje się i również umiera, osierocając ich jedyne dziecko, kilkuletnią Bertę. Zadłużony majątek przepada, a córka trafia pod opiekę dalszej krewnej.
Historię Emmy autor ukazał przede wszystkim z punktu widzenia głównej bohaterki, choć obecny jest tu narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, tak jak w XIX‑wiecznej powieści realistycznej. Autor dokonuje drobiazgowej analizy psychologicznej Emmy poprzez szczegółowe opisy jej zachowań i stanów psychicznych. Dzięki temu możemy mieć wgląd w jej nastroje, uczucia, marzenia, motywacje.
Dlaczego bowaryzm?Bowaryzm, związany z koncepcją sztuki Flauberta, realiami jego życia i powieściami, łączy się z szeregiem zagadnień, np. z kwestią podmiotowości i przedmiotowości [...], z marzeniem o byciu gdzie indziej niż aktualnie [...]; z zagadnieniem szczęścia i uczuciowością religijną [...]; z odpowiednim typem lektur, zwłaszcza sentymentalno‑nastrojowych, [...] z pewnym typem rozrywek [...] oraz wysmakowanych zachcianek [...]. Obejmuje także nazbyt pasjonackie i amatorskie zainteresowania różnymi dziedzinami wiedzy i umiejętnościami, [...] łączy się też z niechęcią do macierzystego środowiska, zwłaszcza mieszczańskiego i prowincjonalnego. Wreszcie splata się z poczuciem rozczarowania i niespełnienia [...], nudy i znużenia, z melancholią i nostalgią, z bolesnym [...] doznaniem samotności, wyobcowania i cierpienia, które krystalizuje się w przeżywaniu „całej goryczy istnienia”.
Źródło: Bogdan Mazan, Aneta Mazur, Dlaczego bowaryzm?, „Acta Universitatis Lodziensis, Litteraria Polonica” 2018, nr 3 (49).
Księżna Anna
Powieść Lwa Tołstoja to historia tragicznej miłości tytułowej Anny Kareniny do hrabiego Wrońskiego – romansu, który w opisywanych przez autora współczesnych mu realiach społecznych nie mógł skończyć się dobrze.
Anna Karenina to jaZnana jest opowieść o bezpośredniej inspiracji do Anny Kareniny, o tym, jak Tołstoj na stacji Jasienki, w pobliżu Jasnej Polany, był świadkiem sekcji zwłok młodej kobiety, Anny Zakowej, córki pułkownika, która popełniła samobójstwo ginąc pod kołami pociągu towarowego po tym, jak jej ukochany postanowił ożenić się z guwernantką swojego synka, a nie z nią. (…) Autobiograficznych inspiracji było więcej. Tołstoj należał do sfery, którą opisywał. W jego otoczeniu mało było szczęśliwych rodzin, a wiele „nieszczęśliwych na swój sposób”. (…) Tołstoj planował napisać Annę Kareninę w dwa tygodnie, pisał ją pięć lat.
Źródło: Anna Romaniuk, Anna Karenina to ja, „Twórczość” 2021, nr 3.
Lew Tołstoj (1828‑1910), najsłynniejszy rosyjski pisarz XIX wieku, był również działaczem społecznym, krytykiem literackim i filozofem. Stworzył własny system zwany tołstoizmem. Jest autorem takich arcydzieł realizmu, jak: Wojna i pokój, Zmartwychwstanie i Anna Karenina.
Księżna Anna po śmierci rodziców została wydana za mąż za wysokiego urzędnika, co zapewniło jej majątek i wysoki status w kręgach petersburskiej socjety. Jednak Anna nie jest w małżeństwie szczęśliwa.
Anna Karenina to jaAnna przy mężu żyje jak w letargu. Osiem lat. Dolly myślała o domu Kareninów: „zawsze był w nim jakiś fałsz”. Przewidywalność, letniość, bezruch. Nawet uczucia do dziecka podlegały kontroli, radość reglamentacjireglamentacji. Nad tym pozory, pozory, pozory…
Źródło: Anna Romaniuk, Anna Karenina to ja, „Twórczość” 2021, nr 3.
Tragiczne zauroczenie
Miłość do poznanego przypadkowo w pociągu hrabiego Wrońskiego całkowicie odmienia jej życie. Choć początkowo broni się przed uczuciem, jednak w końcu stawia wszystko na jedną kartę: przyznaje się mężowi do romansu i żąda rozwodu. Karenin w ramach odwetu odmawia rozwodu i zakazuje spotkań z ukochanym synem Sieriożą. Mimo tęsknoty za synem Anna przez jakiś czas jest szczęśliwa z Wrońskim, ale okoliczności zewnętrzne, a także stan psychiczny Anny powodują, że relacja z Wrońskim zaczyna się psuć.
Siła problematyczności moralnej w „Annie Kareninie” Lwa TołstojaBłąd, który popełniła Anna, można określić jako życie za wszelką cenę miłością, którą przeceniła, gdyż nawet miłość do wymarzonego mężczyzny nie była w stanie przynieść jej szczęścia. W ostatniej drodze na dworzec z odrazą przypominała sobie „wszystko, co nazywała swą miłością”. (…) Tołstoj w tym kontekście pokazuje głęboki błąd Anny, polegający na jej zaślepieniu w stosunku do Wrońskiego, niedostrzeganiu tego, jakim był naprawdę. Nieszczęsna pomyłka związku Anny z Wrońskim odcina jej drogę odwrotu, pozostawia samotną i dosłownie zamkniętą w wyborze, na który się zdecydowała. Możliwość ożywienia miłości między kochankami zostaje zablokowana, gdyż Karenin odmawia rozwodu. (…) wszystkie upokorzenia związane ze społecznym ostracyzmemostracyzmem, nawet utrata Sierioży i brak rozwodu, byłyby najprawdopodobniej dla Anny do zniesienia, gdyby nie to, że zaczęła się psuć sama relacja z Wrońskim.
Źródło: Anna Głąb, Siła problematyczności moralnej w „Annie Kareninie” Lwa Tołstoja, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 2014, nr 3.
Anna Karenina to jaW powieści są też wcześniejsze zapowiedzi tej „bolesnej śmierci” Anny, bardzo czytelnie antycypujące losy Kareniny. (…) Czytelnik zna finał historii, zanim Anna popełni samobójstwo. Katharsis – zgodnie z planem Tołstoja – ma płynąć nie z emocji oczekiwania na rozwiązanie akcji ani nawet z samego jej końca, ale z uważnej analizy postaw życiowych i wyborów moralnych
Źródło: Anna Romaniuk, Anna Karenina to ja, „Twórczość” 2021, nr 3.
„Siostry” Emmy
Dlaczego bowaryzm?Świadomość – zarówno artystyczna, jak i badawcza – funkcjonowania „sióstr Emmy Bovary” w poszczególnych kontekstach historycznoliterackich jest różna. Rodzeństwo postaci Flaubertowskiej pojawiło się w sposób naturalny w kręgu literatur romańskich, gdzie presja francuskiej powieści była oczywista i gdzie powstawały jej wyraźne mutacje literackie (wywołując dalsze fale, rozchodzące się na gruncie prozy latynoamerykańskiej). (…) Powszechny natomiast stał się zwyczaj mówienia o „rosyjskiej madame Bovary” w Annie Kareninie Lwa Tołstoja; proza realizmu rosyjskiego, wielka rywalka osiągnięć pisarzy francuskich, wymagała tej paraleli, choć jest ona w istocie dość powierzchowna. W mniejszym stopniu funkcjonuje w powszechnej świadomości bowaryzm prozy germańskiej i anglosaskiej, choć niemal każda z nich posiada bohaterkę, o której wypada powiedzieć: to niemiecka (szwedzka, holenderska, angielska, amerykańska…) Emma Bovary. Jak wiadomo, porównania takie przekraczają granice genologiczne, uwzględniając też dramaty Henryka Ibsena. Najczęściej jednak spośród grona północnoeuropejskich kandydatek przywoływana bywa kreacja Effi Briest, stworzona przez mistrza późnego realizmu niemieckiego, Teodora Fontane – dzisiaj sztandarowa patronka feminizmu, głównie dzięki kontrowersyjnej adaptacji filmowej. Ciekawa sytuacja panuje w anglosaskim kręgu językowym, gdzie silny kontekst wiktoriański (purytański) przyczynił się do rozpowszechnienia wizerunku „kobiety upadłej” – toposu nie zawsze korespondującego z modelem bowarystowskim, ale jakże charakterystycznego dla tradycji obyczajowej egzaminującej moralność „pani Bovary”.
Źródło: Bogdan Mazan, Aneta Mazur, Dlaczego bowaryzm?, „Acta Universitatis Lodziensis, Litteraria Polonica” 2018, nr 3 (49).
Słownik
(fr. naturalisme) – metoda w sztuce i literaturze, powstała we Francji w I połowie XIX w., mająca na celu wierne naśladowanie rzeczywistości bez komentowania i interpretacji; naturaliści lubowali się w przedstawianiu mrocznych stron życia i biologicznej natury człowieka
(od gr. ostrakon – skorupa) – zwyczaj w starożytnej Grecji, rodzaj tajnego głosowania, podczas którego obywatele miasta głosowali na osobę podejrzewaną o tyranię i typowaną do wyrzucenia z miasta; potocznie oznacza również wykluczenie z towarzystwa
prąd literacki, który powstał w latach 20. XIX w. we Francji, a także kierunek w sztuce i literaturze, który polega na możliwie wiernym opisywaniu i odzwierciedlaniu rzeczywistości
regulowanie bądź ograniczanie kupna lub sprzedaży, ale także np. praw obywatelskich
gruntowne, szczegółowe analizowanie jakiegoś żywego obiektu; dosłownie oznacza zabieg operacyjny wykonywany na żywym zwierzęciu