Maciej Czeremski RELIGIA – MIT – UTOPIA. Antropologiczno-kognitywny model relacji

Omawiając możliwe sposoby rozumienia terminu „mit”, Lauri Honko wymienia ich aż dwanaście. Mit może być zatem rozumiany jako: (1) źródło kategorii poznawczych, (2) forma ekspresji symbolicznej, (3) projekcja podświadomości, (4) czynnik integracyjny w procesie adaptacji życiowej człowieka (światopogląd), (5) wzór zachowania, (6) narzędzie legitymizacji instytucji społecznych, (7) wyznacznik ważności społecznej, (8) zwierciadło kultury czy struktury społecznej, (9) wynik sytuacji historycznej, (10) typ religijnej komunikacji, (11) gatunek religijny, (12) przekaźnik struktury. [...] Mit rozpatruje się bowiem przynajmniej z czterech różnych perspektyw: historycznej, psychologicznej, socjologicznej i strukturalnej. Nic więc dziwnego, że stosowane współcześnie definicje mitu mające uchwycić wielowymiarowość tego zjawiska są zazwyczaj wieloaspektowe i złożone, a także opatrzone obszernymi komentarzami. Przykładem może być definicja zaproponowana przez Ewę Nowicką: „Mit jest opowieścią narracyjną, posługującą się symbolami i obrazami, ignorującą zasady logiki formalnej, dla opowiadających i odbiorców absolutnie prawdziwą, dosłowną, operującą swoistym poczuciem czasu i przestrzeni, mówiącą o sprawach wielkiej wagi (subiektywnej i obiektywnej) dla jednostki i zbiorowości, ignorującą problemy zbiorowości obcych. Tak rozumiany mit w postaci czystej występuje w społeczeństwie określanym modelowo jako sakralne, a w kulturze społeczeństw rozwiniętych posiada pewne analogie, z których najbliższa jest ideologia”. [...] Według klasycznego opracowania Josepha Campbella zbiór mitów danej kultury, jego mitologia, pełni cztery podstawowe funkcje (nie wszystkie funkcje muszą jednak występować równocześnie w pojedynczym micie). Pierwsza funkcja, metafizyczna, polega na oswajaniu ludzkiej sytuacji egzystencjalnej, która w tajemniczym i nie do końca dającym się poznać świecie musi być nacechowana lękiem i niepewnością. W najbardziej radykalnej postaci funkcja ta sprawia, że mit wydaje się zapisem mistycznego doznania coincidentia oppositorumcoincidentia oppositorumcoincidentia oppositorum. W ten sposób likwidacji (lub przynajmniej zawieszeniu) ulegają wszelkie związane z wielością zjawisk sprzeczności, a zastępuje je poczucie komplementarnościkomplementarnykomplementarności i pełni. Druga funkcja mitologii, kosmologiczna, to opisanie poszczególnych elementów rzeczywistości i zachodzących między nimi relacji objawiające jej prawdziwy kształt. Chodzi tu zarówno o relacje przestrzenne, quasiquasiquasi-geograficzne, jak i o zależności diachroniczne, quasi‑historyczne (charakterystyczne dla mitu jest przy tym wyraźne akcentowanie, że te pierwsze relacje są pochodną tych drugich). Trzecia funkcja, socjologiczna, związana jest z wyznaczaniem norm życia społecznego. Mit stabilizuje struktury społeczne, ukazuje je bowiem jako naturalne i konieczne (pomimo że w rzeczywistości są one historyczne i ideologiczne). W konsekwencji takiej „naturalizacji” na rzecz danej formy ładu społecznego działać będą nie tylko jego najwięksi beneficjencibeneficjentbeneficjenci, ale także jednostki przez ów system wykorzystywane, czyli takie, które zyskałyby najwięcej na jego odrzuceniu. Ostatnia funkcja, psychologiczna, polega na wspomaganiu indywidualnego rozwoju psychicznego. W tym aspekcie mity można zatem traktować jako zapis typowych, a przez to uniwersalnych etapów, z jakich składa się ludzkie życie. Dzięki ich narracyjnemu opracowaniu „użytkownik” mitu wie, jeszcze zanim sam znajdzie się na danym etapie, jakie możliwości i pokusy są z nim związane (mit często posługuje się przypadkami negatywnymi). Istotne jest, że wszystkie cztery funkcje wzajemnie na siebie wpływają i en blocen blocken bloc mity potraktować można jako środek synchronizowania wszystkich opracowywanych w nich obszarów: życia jednostki, społeczeństwa, świata i kosmosu.

nowy Źródło: Maciej Czeremski, RELIGIA – MIT – UTOPIA. Antropologiczno-kognitywny model relacji, „Ethos” 2014, t. 3(107), s. 98–100.

Michał Głowiński Mit

Opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej. Mit jest pewną historią grupującą fakty w ten sposób, że nabierają one ściśle określonego sensu; historia owa może być rozmaicie realizowana w języku, gdyż – w przeciwieństwie do narracji literackiej – mit nie jest związany raz na zawsze z jednym kształtem tekstowym. […] Zadaniem mitu było organizowanie wyobrażeń o świecie, stał się on czynnikiem oddziaływającym na wszelkiego typu czynności poznawcze, pozwalał interpretować tak rzeczywistość przyrodniczą, jak społeczną […], wiązał się ze sferą praktyki życiowej, stanowił motywację wszelkiego typu działań i obyczajów, przede wszystkim zaś rytuałów […].

a Źródło: Michał Głowiński, Mit, [w:] M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 288.

Władysław Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury

Opowieść, zazwyczaj nieznanego pochodzenia, przynajmniej w części tradycyjna, pozornie relacjonująca wypadki historyczne, mająca zazwyczaj służyć do wyjaśnienia zjawisk naturalnych, zwłaszcza związanych z magią albo kultem, albo wierzeniami religijnymi.

b Źródło: Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1987, s. 699.

Bronisław Malinowski Mit w psychologii ludów pierwotnych

Nie jest on [mit] wyjaśnieniem mającym zaspokoić zainteresowania naukowe, lecz narracyjnym wskrzeszeniem prawa dawnej rzeczywistości, opowiadanym dla zaspokojenia głębokich potrzeb religijnych, pragnień duchowych, społecznych ustępstw, twierdzeń, a nawet wymagań praktycznych. Mit spełnia w kulturze pierwotnej rolę niezbędną: wyraża, wywyższa i kodyfikujekodyfikowaćkodyfikuje wierzenie; nie jest czczą opowieścią, lecz ciężko zdobytą siłą działającą. Nie jest intelektualnym wyjaśnieniem lub artystycznym wyobrażeniem, lecz pragmatycznym dokumentem pierwotnej wiary i mądrości duchowej.

c Źródło: Bronisław Malinowski, Mit w psychologii ludów pierwotnych, [w:] tegoż, Szkice z teorii kultury, tłum. H. Buczyńska, H. Stasiak, T. Święcka, Warszawa 1958.

Krzysztof Kowalski, Zygmunt Krzak Tezeusz w labiryncie

Można powiedzieć, że mity na swój sposób spełniały rolę dzisiejszych teorii naukowych i filozoficznych, odpowiadały bowiem na tego samego rodzaju pytania: co? kiedy? dlaczego? Główna różnica tkwi w tym, że mity konstruują odpowiedzi na bazie poznania zmysłowego i zarazem doznania wizyjnego. […] Jest podobną do sennego marzenia opowieścią, w której węzłowe problemy jednostki są powiązane ze społecznością, epoką i wszechświatem. Będąc równocześnie wyrazem i usankcjonowaniem (podanych treści), mit organizuje ludzkie doświadczenie przez połączenie rzeczywistości z fantazją, świadomości z podświadomością, teraźniejszości z przeszłością, człowieka z naturą i jednostki ze społeczeństwem.

d Źródło: Krzysztof Kowalski, Zygmunt Krzak, Tezeusz w labiryncie, Wrocław 1989, s. 9–10.

Mircea Eliade Sacrum, mit, historia. Wybór esejów

Mit opowiada jakąś historię sakralną, to znaczy prawydarzenie, które dokonało się na początku czasu, ab initioab initioab initio. A opowiadanie o sprawach sakralnych jest równoznaczne z objawianiem tajemnicy, gdyż postacie mitu nie są istotami ludzkimi: są to bogowie albo bohaterowie kulturowi i dlatego właśnie ich czyny stanowią tajemnice, misteria: człowiek nie mógłby ich znać, gdyby mu nie zostały objawione. Mit jest więc opowieścią o tym, co stało się in illo temporein illo temporein illo tempore, opowieścią o tym, co bogowie albo istoty ludzkie uczyniły na początku czasu; „powiedzieć mit” to znaczy obwieścić to, co stało się ab origineab origineab origine. Raz powiedziany, to jest objawiony, mit staje się prawdą apodyktyczną: stanowi prawdę absolutną. „Tak jest, albowiem powiedziano, że tak jest” […]. Mit obwieszcza wystąpienie nowej sytuacji kosmicznej albo też prawydarzenia. Jest to więc zawsze opowieść o dziele stworzenia: opowiada się tym, jak się coś dokonało, jak zaczęło być. Dlatego właśnie mit wiąże się z ontologiąontologiaontologią: mówi jedynie o rzeczywistościach, o tym, co stało się rzeczywiście, co się w pełni przejawiło.

e Źródło: Mircea Eliade, Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, tłum. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1993, s. 109–110.