Przed pojawieniem się człowieka przyroda ewoluowała, jednocześnie dążąc do równowagi. Ingerencja człowieka w środowisko naturalne od czasów prymitywnego gospodarowania do czasów rewolucji przemysłowej nie spowodowała w nim większych zmian. Jednak od XIX w. człowiek przekształcił środowisko w takim stopniu, że w niektórych rejonach jego funkcjonowanie zostało całkowicie zaburzone. Zminimalizowanie skutków tych zmian jest bardzo utrudnione, czasem wręcz niemożliwe. Aby nie pogłębiać degradacji, człowiek powinien racjonalnie wykorzystywać środowisko, w którym żyje – w taki sposób, aby jednocześnie zaspokajać swoje potrzeby i zachowywać przyrodę w stanie umożliwiającym funkcjonowanie w nim także następnym pokoleniom.

Założenia racjonalnego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym są współcześnie realizowane w ramach koncepcji zrównoważonego rozwojuzrównoważony rozwójzrównoważonego rozwoju (ang. sustainable development). Pojęcie zrównoważonego rozwoju, rozumianego jako proces mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia w sposób umożliwiający realizację tych samych dążeń przez następne pokolenia, zostało po raz pierwszy zdefiniowane w 1987 roku. Dokument Nasza wspólna przyszłość (Our Common Future) opracowała Światowa Komisja Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju stała się podstawą racjonalnego gospodarowania środowiskiem geograficznym, które składa się ze środowiska przyrodniczego i środowiska człowieka. Do podstawowych obszarów zrównoważonego zarządzania środowiskiem geograficznym należą:

1. ochrona przyrody i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi, która polega na ograniczaniu degradacji środowiska, ochronie zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin oraz wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii;

2. wzrost gospodarczy połączony ze sprawiedliwym podziałem korzyści z niego wynikających, który powinien polegać głównie na ułatwieniu dostępu do rynków dla państw rozwijających się, wsparciu ich rozwoju oraz zmianie nieracjonalnych wzorców konsumpcji i produkcji;

3. rozwój społeczny, w którym szczególny nacisk położony jest na walkę z ubóstwem, a także upowszechnienie dostępu do edukacji i ochrony zdrowia.

Istotne znaczenie dla koncepcji zrównoważonego rozwoju ma pojęcie potencjału środowiskapotencjał środowiskapotencjału środowiska oraz idea świadczeń ekosystemowych (ang. ecosystem services), wskazujące na znaczenie środowiska przyrodniczego w życiu gospodarczym i społecznym.

Zasoby naturalne Ziemi dzielą się na trzy grupy:

1. zasoby niewyczerpywalne,

2. wyczerpywalne odnawialne,

3. wyczerpywalne nieodnawialne.

Zasoby niewyczerpywalne, do których zaliczane są powietrze, woda, w globalnym ujęciu, ze względu na ich obieg w przyrodzie, nie kończą się, ale ich jakość może się pogorszyć. Zasoby wyczerpywalne odnawialne, takie jak gleby czy lasy, to zasoby mające zdolność odtwarzania się, jednak ich odnowa wymaga długiego czasu. Zasoby wyczerpywalne nieodnawialne to głównie zasoby energetyczne, takie jak węgiel, ropa naftowa czy gaz ziemny, które po wykorzystaniu nie mają zdolności do odtworzenia się.

Racjonalne gospodarowanie zasobami niewyczerpywalnymi

Do obniżenia się jakości powietrza przyczynia się emisja zanieczyszczeń, w tym dwutlenku węgla i metanu, powodujących ocieplenie klimatu. Racjonalne gospodarowanie polega zatem na ograniczeniu emisji zanieczyszczeń. Jednym z ważniejszych działań w tym zakresie jest polityka proekologiczna, na którą składają się przepisy prawne. Najważniejszy w tym zakresie jest art. 96 ustawy Prawo ochrony środowiska, umożliwiający organom administracji samorządowej uchwalanie przepisów ograniczających lub zakazujących eksploatacji instalacji, w których spalane są paliwa, w celu zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na zdrowie ludzi lub na środowisko. Na tej podstawie w wielu województwach uchwalono tzw. uchwały antysmogowe. Najbardziej radykalną jest uchwała obowiązująca w Krakowie, zakazująca spalania wszelkich paliw stałych. W efekcie, w Krakowie w ciągu ostatnich kilku lat została wymieniona większość pieców opalanych węglem. Skutkiem tego od sezonu grzewczego 2012/13 do 2019/20 spadło stężenie pyłów zawieszonych w powietrzu prawie o połowę, a stężenie dwutlenku azotu obniżyło się o 25%.

Przepisy prawa umożliwiają także racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi. Najważniejsze w tym zakresie są treści zawarte w Unijnej Ramowej Dyrektywie Wodnej, która ustanawia ramy ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych i wód podziemnych. Celem tej dyrektywy jest zapobieganie i ograniczanie zanieczyszczenia wód, wspieranie zrównoważonego wykorzystania wody, ochrona i poprawa środowiska wodnego oraz łagodzenie skutków powodzi i susz. Od państw członkowskich Unii Europejskiej oczekuje się zatem sporządzenia planów gospodarowania wodami w dorzeczach rzek. Efektem racjonalnej polityki ochrony zasobów wodnych są liczne nowoczesne oczyszczalnie ścieków, które powstały w największych miastach Polski. Przykładem może być Oczyszczalnia Ścieków „Czajka” (fot. 1.), która jest największym zakładem oczyszczania ścieków w Polsce (515 000 m³/dobę) i jednym z najnowocześniejszych obiektów w Europie. Warto dodać, że powstający podczas oczyszczania ścieków biogaz wykorzystywany jest do produkcji energii cieplnej i elektrycznej niemal w całości zaspokajającej potrzeby oczyszczalni. Niestety, negatywnym przykładem funkcjonowania ochrony wód w Polsce jest system kanalizacyjny w Warszawie dostarczający ścieki do tej oczyszczalni, którego awarie były przyczyną klęsk ekologicznych w Wiśle.

Do przykładów racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi należy stosowanie zamkniętego obiegu wody, tzw. stacji recyklingu wody, która pozwala znacznie zmniejszyć zużycie wody, szczególnie w przedsiębiorstwach wodochłonnych, takich jak elektrociepłownie czy kryte pływalnie.

RzY642TZjVRKo

Na zdjęciu znajduje się oczyszczalnia Ścieków „Czajka”. Widoczne są liczne obiekty, najdalej znajdują się budynki i obiekty podobne do silosów. Następnie rząd kwadratowych basenów, podzielonych na cztery równe części. Bliżej, przed nimi umiejscowione są dwa rzędy okrągłych basenów, następnie kolejne zabudowania.

Racjonalna gospodarka zasobami wyczerpywalnymi – odnawialnymi

Zalążków koncepcji zrównoważonego rozwoju można upatrywać w gospodarce leśnej. Lasy jako wyczerpywalne, ale odnawialne zasoby przyrody, mogą być bardzo dobrym przykładem prowadzenia racjonalnej gospodarki zasobami przyrody. W przeszłości leśnictwo było pod silnym wpływem nauk technicznych, dlatego sposób myślenia leśników został w znacznej mierze ukształtowany przez sposób myślenia inżynierów, których celem było rozwiązywanie problemów technicznych i nastawienie na produkcję drewna. Dlatego też lasy miały zwykle charakter monokultur składających się z drzew jednego gatunku, głównie sosny lub świerku. Poza drewnem las dostarcza człowiekowi także innych świadczeń - należą do nich płody runa leśnego, w tym rośliny lecznicze. Las pełni także ważne funkcje związane z ochroną powietrza, wody i gleby. Współczesną gospodarkę leśną, opartą na przepisach Ustawy o lasach oraz Ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju, prowadzi się według zasad:

1. powszechnej ochrony lasów,

2. trwałości utrzymania lasów,

3. ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów,

4. powiększania zasobów leśnych.

W obszarach leśnych ochronie w formie parków narodowych i rezerwatów podlegają powierzchnie lasów, na których ekosystemy zachowały się w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Obszary leśne o innych walorach przyrodniczych i krajobrazowych chronione są w formie parków krajobrazowych, natomiast określone siedliska leśne są chronione w formie obszarów Natura 2000. Na innych terenach należących do Lasów Państwowych racjonalna gospodarka leśna obejmuje zagospodarowanie, pielęgnację, wylesienia oraz sadzenie lasów. Ponadto zadaniem leśnictwa jest wykorzystywanie drewna i innych roślin leśnych oraz zarządzanie zdrowotną i ochronną wartością lasów. Główną zasadą racjonalnej gospodarki leśnej jest większa różnorodność drzew w lasach (fot. 2).

R1QbwJQDTkeZb

Na zdjęciu znajdują się drzewa liściaste w jesiennej szacie - liście są koloru brązowego i złotego. Drzewa są dość niskie. Ponad nimi górują drzewa iglaste, sosny, o zielonych koronach.

Gleby, także należące do odnawialnych zasobów wyczerpywalnych, wymagają znacznie dłuższego czasu rekultywacji niż lasy. Dlatego powinny być bardziej od nich chronione. Racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym Polski określają zasady Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Mają one na celu zapobieganie najważniejszym zagrożeniom pokrywy glebowej, do których należą:

1. degradacja fizyczna w wyniku zagęszczenia i zasklepienia się gleb,

2. erozja i zakwaszanie gleby,

3. intensyfikacja procesów utraty substancji organicznej,

4. niekorzystne zmiany bioróżnorodności,

5. gromadzenie się zanieczyszczeń w glebach,

6. susze glebowe.

Przykładem racjonalnego gospodarowania glebą jest Ogólnopolski program regeneracji środowiskowej gleb poprzez ich wapnowanie. Wapnowanie gleby polega na stosowaniu nawozów wapniowych w celu odkwaszenia gleby oraz poprawienia jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych (fot. 3).

RZdN2l4ptYnrh

Na zdjęciu znajduje się jadący po zaoranym polu zielony ciągnik z doczepionym siewnikiem. Za ciągnikiem po ziemi w powietrzu znajduje się chmura białego dymu.

Jednym z najlepszych przykładów racjonalnego, kompleksowego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym jest sposób prowadzenia gospodarki rolnej zwanej permakulturąpermakulturapermakulturą. Koncepcja permakultury jako sposób gospodarki rolnej wzoruje się na takich ideach jak rolnictwo ekologiczne, agroleśnictwo czy zintegrowane rolnictwo. Do podstawowych zasady permakultury należą:

1. troszcz się o Ziemię: dbaj, aby wszystkie systemy życia mogły przetrwać i się rozwijać,

2. troszcz się o ludzi: dbaj, aby ludzie mieli dostęp do dóbr niezbędnych do życia,

3. dziel się nadmiarem: zdrowe systemy naturalne wykorzystują nadwyżki do wyżywienia innych.

Z projektowaniem premakultury ściśle wiąże się pojęcie gildii jako grupy dowolnych gatunków, z których każdy spełnia unikalne funkcje, będące w harmonii z pozostałymi. Gildie to grupy roślin, zwierząt, owadów, które ze sobą współpracują (fot. 4). Zasady rolnictwa permakulturowego z powodzeniem można zaaplikować również w małych ogródkach działkowych, na grządkach przydomowych i na balkonach. Permakultura jest odpowiedzią na to, jak ochronić naturalne środowisko przed degradacją i jak przywrócić mu pierwotną równowagę, jednocześnie uzyskując korzyści w postaci oszczędności i zdrowych, obfitych plonów.

ReX3Oi1M017vo

Na zdjęciu znajduje się fragment ogrodu. Rośnie wiele zielonych roślin - po prawej i po lewej w kępkach rosną rośliny zielne. Pomiędzy nimi wiedzie szeroka ścieżka z wydeptaną trawą. Na ścieżce stoi brązowa kura. Za ścieżką znajduje się fragment ogrodu z rządkami warzywnymi, gdzie rośnie por, koper i inne warzywa. W lewym górnym rogu zdjęcia, za rządkami, stoi nieduża szklarnia ogrodowa.

Rekultywacja, recykling i rewitalizacja

Racjonalne gospodarowanie środowiskiem przyrodniczym polega także na rewitalizacji terenów poeksploatacyjnych. Dobrymi przykładami rekultywacji kamieniołomów mogą być dwa obszary po nieczynnych kamieniołomach znajdujące się na terenie Krakowa. Pierwszym z nich jest Park Bednarskiego (fot. 5) jako pionierski w Polsce sposób rekultywacji rekreacyjnej, polegającej na przekształceniu terenu po kamieniołomie wapieni zwanym „Szkoła Twardowskiego” w park miejski. Drugim jest rezerwat przyrody nieożywionej Bonarka (fot. 6), znajdujący się na terenie dawnego kamieniołomu i późniejszego obozu koncentracyjnego w Płaszowie. Obecnie w rezerwacie, w odsłonięciach, eksponowane są m.in. górnokredowe wapienie, margle, opoki i czerty ze skamieniałościami jeżowców, belemnitów, ramienionogów, amonitów i małży.

RrES0obiHUFkj

Na zdjęciu znajduje się fragment parku miejskiego. Szerokie, asfaltowane ścieżki wiodą pomiędzy wysokimi drzewami. Za drzewami znajduje się porośnięte niższą roślinnością wzniesienie. Po prawej przy ścieżce stoi ławka pomalowana na zielono, dalej śmietnik i latarnia.

R1DyFXtws5VIv

Na zdjęciu znajduje się teren płaski, na końcu którego widoczne jest długie wzniesienie, ciągnące się przez całą fotografię wzdłuż. Na płaskim terenie częściowo rośnie trawa, nieliczne niskie drzewa. Zbocza niskiego wzniesienia porastają małe krzewy.

RekultywacjarekultywacjaRekultywacja i recyklingrecyklingrecykling stanowią współcześnie główne sposoby racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego. Jednym z najbardziej spektakularnych przykładów rekultywacji jest zagospodarowanie zwałowiska zewnętrznego przy kopalni węgla brunatnego w Bełchatowie zwanego Górą Kamieńsk (Góra Kamieńska) (fot. 7). Prace rekultywacyjne w kierunku leśnym na tym zwałowisku rozpoczęto w 1977 r., a zakończono w 1994 r. Rekultywacją objęto ok. 1516 ha gruntów. Są to grunty na zwałowisku i terenach przyległych. Ponadto na stoku góry utworzono trasę narciarską i kolejkę linową wchodzącą w skład ośrodka sportowego (fot. 8), a na wierzchowinie zlokalizowano elektrownię wiatrową o mocy 30 MW. Składa się ona z 15 turbin wirowych o mocy 2 MW każda. Warto dodać, że w ramach rekultywacji wyrobiska w Bełchatowie planowane jest utworzenie jeziora. Jest to przykład rekultywacji przez zalanie, podobnie jak na terenie dawnego kamieniołomu na krakowskim Zakrzówku (fot. 9).

R1VcV1bofBMmM

Na zdjęciu jest teren lekko opadający w prawą stronę, porośnięty trawą, a dalej drzewami. W oddali są duże tereny zalesione. Na linii horyzontu znajduje się duży zakład przemysłowy z kominami. Ciągnie się stamtąd duża smuga białego dymu. Niebo jest pokryte kłębiastymi chmurami.

RElJ9qDrKYBNP

Na zdjęciu jest fragment instalacji kolejki linowej na lekko pochylonym zboczu pokrytym trawą. Znajduje się tu jeden ze słupów kolejki linowej, w kształcie litery T, ujęty od tyłu. Po prawej i po lewej stronie od słupa ciągną się liny, na których znajduje się siedziska kolejki.

ROU2pPfw4ntTy

Na zdjęciu znajduje się zbiornik wodny otoczony urwiskami, na których rosną zielone krzewy i drzewa. Woda w zbiorniku jest ciemnoniebieska.

Recykling jest powszechnie obowiązującą w krajach Unii Europejskiej i w Polsce formą realizacji zasad polityki proekologicznej, zrównoważonego rozwoju i racjonalnego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym. Zakłada zachowanie zasobów naturalnych poprzez odzyskiwanie surowców z produktów odpadowych i wykorzystywanie ich do produkcji nowych. Zasadą działania recyklingu jest maksymalizacja ponownego wykorzystania materiałów odpadowych, z uwzględnieniem minimalizacji nakładów na ich przetworzenie. Polskie prawo nakłada na samorządy gminne i przedsiębiorców obowiązek selektywnego zbierania wielu rodzajów odpadów. Recykling stał się obecnie obowiązkiem obywatelskim, dlatego jest najbardziej znanym przykładem racjonalnego gospodarowania środowiskiem przyrodniczym.

Słownik