Stulecie wojen

Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) ogarnęła znaczną część zachodniej i środkowej Europy. Konflikt ten miał charakter zarówno polityczny, jak i religijny. Napięcia pomiędzy protestantami a katolikami w Rzeszy uwidoczniły się już na początku XVII w., jednak za zarzewie wojny uznaje się wystąpienie czeskiej szlachty przeciwko łamiącym swobodę wyznania Habsburgom. Czesi ponieśli klęskę, a wielu z nich poległo, m.in. w słynnej bitwie pod Białą Górą. Cesarz zniósł ponadto ich autonomię i wcielił Królestwo Czech do posiadłości dziedzicznych Habsburgów austriackich. Następnie walki przeniosły się na teren Rzeszy. Miasta i księstwa protestanckie zjednoczone pod egidą elektoraelektor (w Rzeszy)elektora Palatynatu Reńskiego Fryderyka V Wittelsbacha ścierały się z katolickim władcami, otoczonymi opieką cesarza Ferdynanda II. Do konfliktu z cesarzem przyłączyły się również Dania i Szwecja. O ile król duński szybko wycofał się z konfliktu, o tyle Szwedom na pomoc ruszyła Francja, a później do koalicji antyhabsburskiej przystąpiły także Brandenburgia i Saksonia. Od 1635 r. działania wojenne rozgrywały się nie tylko w Rzeszy, ale też w Hiszpanii i Niderlandach hiszpańskich. Trwały wiele lat z przerwami i w większości ustały wraz z podpisaniem pokoju westfalskiego w 1648 r. Przyniósł on kres dominacji Habsburgów w Rzeszy oraz wzrost znaczenia Francji, która otrzymała Alzację oraz biskupstwa Toul, Metz i Verdun. W ten sposób król francuski zyskał prawo ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeszy. Jego sojusznicy również skorzystali: Szwecja zyskała tzw. Pomorze Przednie (od Szczecina po Rugię), Brandenburgia Pomorze Zachodnie z Kołobrzegiem, a Saksonia Łużyce. Potwierdzona została ponadto niezależność Szwajcarii i Republiki Zjednoczonych Prowincji.

Traktat westfalski uspokoił sytuację religijną w Rzeszy, przywracając postanowienia pokoju augsburskiego z 1555 r. i rozszerzając je na wyznawców kalwinizmu. W kolegium elektorskim zasiadało pięciu katolików i trzech protestantów, ale liczba elektorów zmieniała się – dla większej równowagi dziewiąty tytuł elektorski otrzymali też protestanccy książęta Hanoweru. Habsburgowie mieli przewagę, ale i tak książęta niemieccy zachowali dużą niezależność, przejawiała się ona m.in. w prawie do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej.

Wojna między Francją a Hiszpanią przeciągnęła się i zakończył ją dopiero pokój pirenejski z 1659 r. Na jego mocy Francja uzyskała kolejne nabytki na południu Niderlandów i w północnej Katalonii.

RxfMWF8eus9RM

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn, którzy są wyrzucani przez okno przez grupę mężczyzn. W pomieszczeniu oraz za drzwiami stoją inni mężczyźni.

Konflikty zbrojne nie ominęły Rzeczypospolitej. Już na początku XVII w. Zygmunt III Waza rozpoczął wojnę o tron szwedzki ze swoim stryjem Karolem IX Sudermańskim. Konflikt zapoczątkował serię kampanii wojennych, w wyniku których Rzeczpospolita straciła na rzecz Szwedów Inflanty. Polski władca podjął oprócz tego próbę wzmocnienia władzy królewskiej na wzór absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu hiszpańskiego, co doprowadziło do rokoszurokoszrokoszu Zebrzydowskiego. W 1604 r. szlachta, dążąc do zdobycia wpływów w Rosji, wyprawiła się na Moskwę w celu osadzenia na tronie domniemanego syna Iwana IV Groźnego, Dymitra Samozwańca. Początkowo tzw. dymitriadydymitriadydymitriady przyniosły Rzeczypospolitej sukces − elity rosyjskie były nawet skłonne wynieść na tron syna Zygmunta III, królewicza Władysława. Ostatecznie jednak w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko Polakom i musieli oni skapitulować (1612 r.). Rosja udowodniła, że radzi sobie z próbami podboju podejmowanymi przez sąsiada, utraciła jednak Siewierszczyznę, Smoleńszczyznę i Czernihowszczyznę. Po śmierci Zygmunta III, w tzw. wojnie smoleńskiej, próbowała odzyskać swoje posiadłości, ale pokój w Polanowie z 1634 r. potwierdził przynależność większości spornych ziem do Rzeczypospolitej.

Za panowania pierwszego Wazy (1587‑1632) doszło również do wojny z Turcją, ponieważ władca zbliżył się do Habsburgów. O ile w pierwszej połowie XVII w. Rzeczpospolita, choć osłabiona, wyszła z wszystkich konfliktów obronną ręką, o tyle prawdziwy kataklizm nastąpił w drugiej połowie stulecia. Miały wówczas miejsce kolejno: powstanie Chmielnickiego (1648−1654), wojna polsko‑rosyjska (1654−1667), potop szwedzki (1655−1660) i wojny z Turcją (1672−1676, 1683−1699).

R14NzBqyuu9uT

Ilustracja przedstawia scenę bitwy. Żołnierze walczą ze sobą szablami, sztyletami oraz pistoletami. Na ziemi leżą martwi żołnierze. W centralnej części ilustracji znajduje się starszy mężczyzna z szablą, który jest podtrzymywany przez dwóch innych wojowników. Obok stoi mężczyzna ze sztandarem z białym orłem w koronie na czerwonym tle.

Konflikty zbrojne odbijały się na życiu codziennym. Kryzys gospodarczy przejawiał się w spadku produkcji rolnej, załamaniu handlu i dużej inflacji − wzrastały ceny, a pieniądz tracił na wartości. Wiele osób straciło swój życiowy dobytek. W czasie przemarszów wojsk mieszkańcy wsi i miasteczek musieli utrzymywać żołnierzy, co pogłębiało problem głodu. Niedożywienie powodowało z kolei osłabienie odporności społeczeństwa i zwiększało podatność na różnego rodzaju choroby, dlatego wojnom zwykle towarzyszyły epidemie, niejednokrotnie zbierające większe żniwo niż same starcia zbrojne. W konsekwencji w większości krajów europejskich (z wyjątkiem Anglii, Holandii i Rosji) odnotowano spadek liczebności populacji. Ponadto wojny wzmagały poczucie zagrożenia, które utrzymywało się także po oficjalnym zawarciu traktatów pokojowych. Do normalności wracano powoli, odbudowywano zniszczone miasta i przywracano gospodarkę na tory rozwoju.

Wielka polityka

W XVII w. kraje uważane w poprzednim stuleciu za mocarstwa utraciły swoje znaczenie. Zaliczały się do nich Hiszpania, Rzeczpospolita i Republika Wenecka. W wyniku wojen drugiej połowy XVII w. Rzeczpospolita na dobre utraciła wschodnie tereny na rzecz Rosji (Smoleńszczyznę, Siewierszczyznę, Czernihowszczyznę oraz Ukrainę Lewobrzeżną wraz z Kijowem). Zyskała też Brandenburgia, która w zamian za przejście na stronę polsko‑litewską w czasie potopu szwedzkiego uniezależniła od Rzeczypospolitej Prusy Książęce.

Trudne położenie Polski pogarszał postępujący paraliż instytucji państwowych. Próby wzmocnienia władzy monarszej nie powiodły się i władca opierał się przede wszystkim na mianowanych przez siebie na urzędy centralne magnatach. Grupa ta zdominowała życie publiczne, co doprowadziło do jego oligarchizacjioligarchizacjaoligarchizacji. Wokół najbardziej wpływowych i zamożnych polityków skupiały się grupy interesu, tzw. fakcje, które rywalizowały ze sobą na sejmikach i sejmach, jak również w trybunałach, często przedkładając sprawy prywatne i rodzinne nad państwowe. Na domiar złego upowszechniła się praktyka stosowania liberum veto na sejmie, co niejednokrotnie uniemożliwiało uchwalenie potrzebnych ustaw. W większości konserwatywna, przywiązana do tradycji szlachta nie była skłonna do rozmów o reformach, ponieważ upatrywała w nich dążeń dworu do zaprowadzenia absolutyzmu i zamachu na złotą wolnośćzłota wolnośćzłotą wolność.

Do europejskich mocarstw w XVII w. zaliczały się Francja i cesarstwo. Znaczącym graczem stała się również rozrastająca się terytorialnie Szwecja, której flota panowała na Morzu Bałtyckim. Potęgę handlową budowały rywalizujące ze sobą Holandia i Anglia, chociaż Londyn mierzył się z kryzysem wewnętrznym. W latach 1642−1651 kraj ogarnęła wojna domowa, w wyniku której na chwilę wprowadzono rządy republikańskie, a następnie dyktaturę wojskową. W 1660 r. przywrócono monarchię i napięcia na tle politycznym oraz religijnym zelżały, aby objawić się ponownie w 1688 r. W reakcji na absolutystyczne i prokatolickie postawy Jakuba II parlament wypowiedział mu posłuszeństwo i przekazał tron jego córce, protestantce Marii Stuart, żonie namiestnika Republiki Zjednoczonych Prowincji Wilhelma III Orańskiego. Wszystko odbyło się pokojowo, bez rozlewu krwi, dlatego wydarzenie to do historii przeszło pod nazwą „chwalebnej rewolucji”. Kolejni władcy musieli zaakceptować utratę części swoich uprawnień na rzecz parlamentu. Był to scenariusz całkowicie odmienny od tego, który można było zaobserwować w innych państwach europejskich. W większości z nich (z wyjątkiem Rzeczypospolitej i Wenecji) utrwalił się absolutyzm, w którym przedstawicielstwa stanowe musiały pogodzić się ze swoją marginalizacjąmarginalizacjamarginalizacją na rzecz silnych rządów monarchy. Wzorem dla innych władców stał się Ludwik XIV, który zwykł mówić: „państwo to ja”. Król tworzył prawo i stał ponad nim: kontrolował społeczeństwo, zwłaszcza elity, ale sam kontroli nie podlegał.

Wiara i kultura

W XVII w. powiększało się grono świeckich intelektualistów i rosło znaczenie książki drukowanej. Zwłaszcza w krajach protestanckich instytucje kościelne miały mniejsze możliwości ingerowania w naukę, dlatego panowała w nich większa swoboda myśli. Myśl kopernikańską rozwijali Johannes Kepler i Galileusz, a ich odkrycia przyczyniły się z kolei do sformułowania przez Isaaca Newtona teorii grawitacji. Powstały zalążki chemii, prężnie rozwijały się geografia, kartografia i biologia. Do ważnych wynalazków epoki zaliczyć należy mikroskop i barometr. Wśród elit na popularności zyskiwała filozofia Kartezjusza, propagująca potęgę rozumu, czyli racjonalizm, w myśl zasady cogito ergo sum (łac., myślę, więc jestem). W Anglii Francis Bacon promował z kolei empiryzm − poznawanie świata za pomocą zmysłów i obserwacji.

R1bL0IyPwT5rR

Ilustracja przedstawia małą postać człowieka. Przed człowiekiem znajdują się łuki - jeden powyżej drugiego. W górnej części łuków namalowano okrąg. Od wierzchołków łuków oraz w pobliżu podstawy poprowadzono linie zbiegające się w okolicach głowy człowieka. Od górnej i dolnej części okręgu również poprowadzono linie - są one równoległe do linii poprowadzonej od podstawy łuków. Wszystkie linie oznaczono literami.

Nowinki ze świata naukowego oddziaływały w niewielkim stopniu na życie społeczne. Kościoły protestanckie i katolickie rywalizowały ze sobą, chcąc pozyskać jak najwięcej wiernych. W większości przypadków z batalii tej zwycięsko wychodził Kościół katolicki. Przyczynił się do tego sobór trydenckisobór trydenckisobór trydencki, który zainicjował kontrreformacjękontrreformacjakontrreformację. Jej owocem było wykształcenie się nowego typu pobożności: pogłębiały się kulty maryjny i świętych, a księża dyscyplinowali wiernych do regularnego uczęszczania na msze święte, udziału w procesjach i pielgrzymkach oraz uważnego słuchania kazań.

Potrydencka odnowa wywarła wpływ na literaturę i sztukę. Pod koniec XVI w. narodziła się nowa epoka − barok, który rozwijał się miejscami nawet do połowy XVIII w. Do twórczości literatów i artystów barokowych powrócił średniowieczny „taniec śmierci” i przekonanie o marności życia (motyw vanitas), a wątki antyczne mieszały się z przekazami biblijnymi (synkretyzm). Rozbudowana oprawa liturgii i kwiecistość języka kazań przeniknęły do utworów o charakterze świeckim. Kościoły i ich wnętrza miały wprawiać człowieka w zachwyt, ukazywać wspaniałość Boga i utwierdzać katolików w wierze, dlatego cechami charakterystycznymi architektury, malarstwa i rzeźby tego okresu stały się m.in. bogactwo dekoracji, złocenia, falistość, teatralność, kontrast i gra świateł oraz dynamiczność. Wzorem świątyń również dwory królewskie, książęce i magnackie budowano w ten sposób. Miało to podkreślać wysoką pozycję społeczną właścicieli, dodawać im splendoru.

R8WNRb0lXaUjT

Zdjęcie przedstawia budynek, do którego prowadzi wejście z wysokim łukiem. Po lewej stronie znajduje się wieża ze spiczastym dachem.

RfruCm1Uc91TT

Zdjęcie przedstawia świątynię, do której prowadzi murowana brama. Po bokach kościoła stoją dwie wieże zwieńczone smukłymi kopułami. Na ich szczytach znajdują się krzyże.

Realizatorami kontrreformacji były przede wszystkim nowe zgromadzenia zakonne. Jednym z najważniejszych stał się zakon jezuitówzakon jezuitów, jezuicijezuitów. Katoliccy władcy na ogół wspierali działania Kościoła, przez co antagonizowaliantagonizowaćantagonizowali grupy różniące się w wierze, dotąd żyjące we względnej harmonii. We Francji w 1685 r. Ludwik XIV odwołał edykt nantejskiedykt nantejskiedykt nantejski, a w Rzeczypospolitej wojny toczone z państwami niekatolickimi doprowadziły do szerzenia się ksenofobiiksenofobiaksenofobii i stopniowego wykluczania innowierców z życia publicznego. Wykształcił się model szlachcica‑katolika, obrońcy chrześcijaństwa. Pod koniec stulecia pod przewodnictwem papieża zawiązała się tzw. Liga Święta, a celem wchodzących w jej skład państw stało się powstrzymanie ekspansji tureckiej w Europie. Zwycięstwo nad Turcją, do którego przyczynili się Polacy, utwierdziło w nich przekonanie o wyjątkowej roli Rzeczypospolitej jako przedmurza chrześcijaństwa.

Słownik

Słowa kluczowe

barok, wojna trzydziestoletnia, angielska wojna domowa, „chwalebna rewolucja”, kontrreformacja, ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów, XVII w., społeczeństwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w.

Bibliografia

U. Augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2018.

T.R. Hoffmann, Barok, tłum. P. Taracha, Warszawa 2006.

M. Karpowicz, Barok w Polsce, Warszawa 1988.

A. Kersten, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1987.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2020.