Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Wśród licznych wytworów naskórka i skóry właściwej kręgowców znajdują się m.in tarczetarczkitarcze i płyty kostnepłyty kostne (osteodermy)płyty kostne. Utworzone ze zrogowaciałej części naskórka, kostne lub rogowe płytki pokrywają ciała gadów, ptaków (na nogach) i niektórych ssaków, np. pancerników (głównie na ogonie). Mogą one przyjmować różną postać, a ich rolą jest przede wszystkim ochrona przed urazami mechanicznymi oraz nadmiernym parowaniem wody. Dodatkowo, tarcze i płyty kostne stanowią fizyczną barierę dla pasożytów, biorą udział w odstraszaniu lub wabieniu innych osobników, a także warunkują sprawne poruszanie się.

R18sKc7bv16XV
Ilustracja interaktywna przedstawia zdjęcie krokodyla australijskiego (Crocodylus johnsoni) oraz zdjęcie żółwia. Ciało krokodyla jest masywne. Ma wydłużony, spłaszczony pysk. Widoczne są zęby. Na grzbiecie ma wypustki przypominające kolce. Jego ciało pokrywają tarcze rogowe. Mają postać ułożonych rzędami zrogowaciałych wybrzuszeń. Krokodyl leży częściowo w błocie. Kolejne zdjęcie przedstawia ciało żółwia słoniowego (Chelonoidis niger). Ma duży pancerz. Górna część pancerza jest wypukła, spadzista. Pancerz z zewnątrz pokryty jest dużymi i gładkimi rogowymi tarczkami - mają pięciokątny kształt lub kwadratowy, od przodu wysoko uniesiony opada stromo ku tyłowi. Żółw ma grube słupowate nogi, kształtem podobne do nóg słonia, pokrywają je duże tarczki, a palce zakończone są potężnymi pazurami.
Tarcze i płyty kostne.
Źródło: Pixaby.com.
bg‑lime

Tarcze i płyty kostne

Ciała gadów łuskonośnych (jaszczurek i węży) pokryte są wytworami naskórka - drobnymi łuskami kostnymi lub rogowymi płytkami, a także tzw. tarczami (tarczkami) kostnymi.

RVfsHK7kbrmYt
Łuski pasiastego węża wodnego (Nerodia fasciata).
Źródło: Jon Myatt, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Tarcze kostne są szczególną odmianą łusek kostnych, bo to właśnie duże, płaskie, czterokątne lub wielokątne łuski, stykające się ze sobą brzegami stanowią ten rodzaj wytworu naskórka. Występują one zazwyczaj u zwierząt kręgowych: na głowie, brzuchu (tzw. tarczki brzuszne) i spodzie ogona (tarczki podogonowe).

R5qyCpnVUcTt71
Bazyliszek płatkogłowy (Basiliscus plumifrons) należący do jaszczurek (Lacertilia). U jaszczurek i węży większym tarczkom, obecnym na głowie, towarzyszą zazwyczaj drobne łuski.
Źródło: Marcel Burkhard, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

U węży tylne brzegi tarcz, które pokrywają ich ciało, częściowo odstają, co pomaga im w pełzaniu, gdyż brzegi tarczek zahaczają o nierówności powierzchni, po której wąż się przemieszcza. Połączenia pomiędzy tarczkami nie są skostniałe, co jest niezwykle ważne, bowiem warunkuje stosunkowo dużą sprawność w poruszaniu się. Gdy naskórek pokrywający skórę węży staje się zbyt ciasny, aby pomieścić ciało, ulega wymianie podczas procesu zwanego linieniemlinienielinieniem. Zrogowaciały naskórek zrzucany w wyniku linienia nosi nazwę wylinkawylinka.

R14naCNhiEego1
Pyton zielony (Morelia virdis). Tarczki na głowie węży mają kształt kanciasty i, w zależności od położenia, zwane są tarczkami skroniowymi, tarczkami czołowymi itd.
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

Również ciało krokodyli pokryte jest niezachodzącymi na siebie kostnymi tarczami, które układają się w regularne rzędy i wzory, np. tarcze na grzbiecie i na brzuchu są poprzecznie uszeregowane, a ogonowe ułożone na kształt obręczy. Liczne tarczki wzmocnione są dodatkowo płytami kostnymi zwanymi też osteodermami, które są tej samej wielkości i tego samego kształtu, co powierzchowne, rosnące ponad nimi tarczki.

R2hE5AxhS329u
Skóra młodego krokodyla nilowego (Crocodylus niloticus).
Źródło: Hans Hillewaert, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ri5tuxm183dd71
Wytwory naskórka i skóry właściwej.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Płyty kostne, w przeciwieństwie do łusek i tarczek, są wytworami skóry właściwej, a nie naskórka. Spośród wszystkich gadów najbardziej imponujące okrycie ciała mają jednak żółwie. Kostny pancerz pokrywa cały ich tułów. Dodatkowo, jego zewnętrzna warstwa utworzona jest z rogowych tarcz. Żółwie są jedynymi kręgowcami, które mają zewnętrzny szkielet, który powstał z przekształcenia różnych kości w kostne płyty.

RJEbFoqbax4X31
Granice płyt i tarczek u żółwi, w przeciwieństwie do krokodyli, nie pokrywają się ze sobą, dzięki czemu pancerz wykazuje dużą wytrzymałość (u żółwi skrytoszyjnych (Cryptodira) skorupa może wytrzymać nacisk przekraczający 200 razy masę ciała osobnika).
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pancerz żółwi utworzony jest z tarczy grzbietowej, zwanej karapaksemkarapakskarapaksem lub puklerzem, oraz tarczy brzusznej, określanej mianem plastronuplastronplastronu. Chociaż wszystkie żółwie mają pancerze, to jednak u niektórych gatunków tych gadów wygląd i budowa pancerza odbiega od przedstawionego wcześniej schematu. U żółwia skórzastego (Dermochelys coriacea), który żyje w wodach morskich, pancerz kostny jest pokryty grubą, miękką skórą, a nie rogowymi tarczami. Taka budowa pancerza umożliwia żółwiowi skórzastemu sprawne pływanie.

R1BPXbhaQlgka
Budowa karapaksu żółwi.
Źródło: Hans Hillewaert, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Chociaż tarcze i płyty kostne występują szczególnie licznie u gadów, to spotykane są również u kręgowców innych gromad. I tak u pancernika włochatego (Dasypus pilosus), ssaka z rodziny pancerników, ciało pokryte jest pancerzem utworzonym z licznych rzędów płytek kostnych. Dodatkowo, podobnie jak u krokodyli i żółwi, płyty kostne u pancernika włochatego okryte są od zewnątrz rogową warstwą pochodzenia naskórkowego.

Słownik

karapaks
karapaks

grzbietowa część pancerza żółwi, utworzona z zewnętrznej warstwy rogowych tarczek leżących na warstwie płytek kostnych

linienie
linienie

proces okresowego zrzucania wierzchniej warstwy skóry (naskórka), obserwowany u niektórych zwierząt

plastron
plastron

brzuszna część pancerza żółwi, utworzona z zewnętrznej warstwy rogowych tarczek leżących na warstwie płytek kostnych

płyty kostne (osteodermy)
płyty kostne (osteodermy)

wytwory skóry właściwej występujące w powłokach skórnych nielicznych gromad kręgowców

tarczki
tarczki

wytwory naskórka spotykane u niektórych gadów (np. węży i jaszczurek); chronią przed urazami mechanicznymi i utratą wody

wylinka
wylinka

zewnętrzna część powłok ciała zrzucana, w całości lub fragmentami, w procesie zwanym linieniem