Przeczytaj
Mała konstytucja
Sejm Ustawodawczy już 19 lutego 1947 r. uchwalił tymczasową małą konstytucję. Ta prowizoryczna ustawa zasadnicza miała obowiązywać do czasu uchwalenia właściwej konstytucji. Mała konstytucja utrzymywała w kraju trójpodział władz. Funkcję głowy państwa pełnił prezydent. Za władzę wykonawczą odpowiadały ponadto Rada Państwa oraz rząd. Zadaniem Rady Państwa, instytucji wzorowanej na funkcjonującej w ZSRS, była koordynacja działań instytucji samorządu lokalnego oraz wydawanie dekretów z mocą ustawy. Najwyższym organem władzy ustawodawczej był Sejm. Z kolei sądownictwo znalazło się w gestii „niezawisłych” sądów. Tekst małej konstytucji nie zawierał natomiast katalogu praw obywatelskich.
Prace nad właściwą konstytucją przeciągnęły się do 1952 roku. Dopiero 27 stycznia 1952 r. sejmowa Komisja Konstytucyjna przedstawiła wstępny projekt nowej ustawy zasadniczej. Następnie komuniści pod pretekstem konsultacji społecznych nad projektem konstytucji przeprowadzili ogólnokrajową akcję propagandową. Po Polsce rozjechali się partyjni prelegenci i agitatorzy, którzy prezentowali i tłumaczyli zapisy ustawy zasadniczej. Komuniści starali się dotrzeć do przedstawicieli różnorodnych środowisk, grup społecznych i wiekowych, aby stworzyć wrażenie ogólnospołecznej akceptacji dla zmian ustrojowych. Podczas konsultacji obywatele mieli prawo zgłaszać swoje uwagi i poprawki do konstytucji. Uczestnicy spotkań, pomimo realnej groźby represji, często w sposób krytyczny odnosili się zarówno do zapisów konstytucyjnych, jak i samej praktyki rządów komunistycznych. Szczególnie negatywnie oceniali uzależnienie Polski od ZSRS oraz szykany wobec Kościoła katolickiego. Mieszkańcy wsi z kolei nie szczędzili słów krytyki pod adresem polityki kolektywizacjikolektywizacji. Władza jednak ignorowała niekorzystne głosy. Prezydent Bolesław Bierut oficjalnie ogłosił olbrzymi sukces konsultacji społecznych, powołując się przy tym na najpewniej mocno przesadzone dane liczbowe.
W zebraniach i naradach poświęconych dyskusji nad projektem konstytucji, których odbyło się łącznie ponad 200 tys., wzięło udział z górą 11 mln uczestników, w tej liczbie około 3,6 mln mieszkańców gromad wiejskich i około 2,7 mln uczestników zebrań i narad organizowanych przez młodzież […]. W dyskusji wypowiedziało się ustnie około 1,4 mln obywateli, ponad 25 tys. zaś nadesłało swe uwagi w formie pisemnej, które zawierały ogółem 2 822 poprawki.
Cytat za: Robert Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001), s. 200.
Sam projekt konstytucji, według Bieruta, znalazł całkowite uznanie i poparcie wielomilionowych mas naszego narodu
.
Tak mi dopomóż Bóg.
Na podstawie fotografii wskaż inny element, który miał podkreślać rzekome przywiązanie Bieruta do tradycji narodowych.
Konstytucja stalinowska
Zwróć uwagę na propagandową oprawę uroczystości – do jakich elementów polskiej tradycji nawiązują stroje widocznych na fotografii postaci? Jaki nastrój towarzyszy uczestnikom?
Sejm uchwalił właściwą ustawę zasadniczą 22 lipca 1952 roku. Wybór daty był nieprzypadkowy, gdyż nawiązywał do publikacji programu pierwszego komunistycznego rządu: Manifestu Polskiej Komisji Wyzwolenia NarodowegoPolskiej Komisji Wyzwolenia Narodowego z 1944 roku. Władzy wciąż zależało na efekcie propagandowym, dlatego ogłoszeniu konstytucji towarzyszyły liczne masowe uroczystości. Na przykład ulicami Warszawy przemaszerowała wielka defilada, młodzież zaś fetowała ustawę zasadniczą podczas Zlotu Młodych Przodowników Pracy. Ponadto mieszkańcy całego kraju mieli okazję uczestniczyć w rozmaitych imprezach okolicznościowych, okraszonych hasłami o wierności ideom socjalizmu
, braterstwie z narodami Związku Sowieckiego
i oddaniu ideałom Wielkiego Stalina
.
Komuniści nie kryli zatem, że konstytucja z 1952 r. nawiązywała do „postępowych” wzorców sowieckich. Ustawa zasadnicza wprowadziła nową nazwę państwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa. Władza w kraju miała odtąd należeć do „ludu pracującego miast i wsi”, państwo zaś powinno stać na straży „zdobyczy polskiego ludu pracującego”. Te zapisy pozwalały komunistom utrwalić totalitarny charakter rządów i represjonować osoby, które dowolnie uznałyby za „siły wrogie ludowi”. Konstytucja stalinowska zerwała także z charakterystycznym dla państw demokratycznych trójpodziałem władz. Zamiast tego pojawił się podział na „organy władzy państwowej”, do których należały Sejm, Rada Państwa i lokalne rady narodowe, oraz „organy administracji państwowej”, czyli rząd. Konstytucja znosiła instytucję prezydenta, którego kompetencje przejęła Rada Państwa, oraz niezależność władzy sądowniczej. Prokuratura miała odtąd „czuwać w szczególności nad ściganiem przestępstw godzących w ustrój, bezpieczeństwo i niezawisłość PRL”. Prokuratora generalnego wyznaczała i odwoływała kolegialna Rada Państwa, toteż urząd ten stał się całkowicie zależny od władzy państwowej. Konstytucja dawała wprawdzie społeczeństwu szeroki zakres swobód obywatelskich, w praktyce jednak znacząco ograniczał je zapis, że nie mogą one godzić w ustrój i porządek prawny PRL
. Konstytucja nie regulowała działania głównego ośrodka władzy politycznej, czyli PZPR. W praktyce konstytucja miała więc mniejsze znaczenie niż statut partii komunistycznej, a wszelka krytyka ustroju była niedopuszczalna
* – w taki sposób podsumował znaczenie stalinowskiej ustawy zasadniczej historyk prawa prof. Michał Pietrzak.
Indeks dolny * Cytat za:Poprawki nanosił Stalin, ostateczną wersję opracował Bierut, tekst dostępny online: polskieradio24.pl. Indeks dolny koniec* Cytat za:Poprawki nanosił Stalin, ostateczną wersję opracował Bierut, tekst dostępny online: polskieradio24.pl.
troskliwy opiekun i doradca Polski Ludowej– Józef Stalin. Bolesław Bierut konsultował ze Stalinem treść ustawy zasadniczej już w 1950 r., podczas wizyty w Soczi. Przywódca ZSRS sam naniósł ok. 50 różnych poprawek do konstytucji PRL. Bierut osobiście je przetłumaczył i wprowadził do tekstu ustawy zasadniczej. Większość z nich miała charakter stylistyczny bądź kosmetyczny. Zgodnie z sugestią Stalina w konstytucji pojawiło się np. niewystępujące wcześniej w polskim prawodawstwie sformułowanie „własność indywidualna” zamiast „własności prywatnej”.
Określenia Stalina za: Krzysztof Persak,
Troskliwy opiekun i światły doradca Polski Ludowej– poprawki Józefa Stalina do Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku, tekst dostępny online: depot.ceon.pl.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1FC5gEAC
Nagranie filmowe dotyczące konstytucji lipcowej z 1952 roku.
Zmiany konstytucji
Konstytucja lipcowa nie przetrwała do końca PRL w pierwotnym kształcie. W czasach rządów Władysława Gomułki (1956–1970) w ustawie zasadniczej pojawił się zapis o przywróceniu Najwyższej Izby Kontroli. Komuniści najistotniejszą nowelizacjęnowelizację ustawy zasadniczej wprowadzili w połowie lat 70., podczas rządów I sekretarza PZPR Edwarda Gierka. 10 lutego 1976 r. Sejm niemal jednogłośnie wprowadził do konstytucji zapisy o socjalistycznym ustroju PRL, partii komunistycznej jako „przewodniej sile politycznej społeczeństwa w budowie socjalizmu” oraz o „nierozerwalnej przyjaźni polsko‑sowieckiej”. Nowelizacja, która w rażący sposób ograniczała suwerenność Polski, spotkała się z gruntowną krytyką środowisk opozycyjnych i opinii publicznej na Zachodzie. Przeciwko kontrowersyjnym zmianom ustrojowym wystąpili Jan Olszewski oraz Edward Lipiński, którzy wystosowali do władz list otwarty, tzw. List 59, znany także jako Memoriał 59. Pomysłodawcą tej inicjatywy był Jan Olszewski, który zredagował tekst we współpracy z Jakubem Karpińskim i Jackiem Kuroniem.
Istotne zmiany w konstytucji nastąpiły wraz z demokratyzacją ustrojową w 1989 roku. W kwietniu Sejm uchwalił tzw. nowelę kwietniową, na mocy której przywrócił senat i urząd prezydenta, a w grudniu 1989 tzw. Sejm Kontraktowy zmienił nazwę państwa oraz wykreślił z ustawy zasadniczej odniesienia do ustroju socjalistycznego i przewodniej roli ZSRS. W październiku 1992 r. Sejm przyjął małą konstytucję, ale formalnie stalinowska ustawa zasadnicza obowiązywała jeszcze do kwietnia 1997 roku. Wówczas na mocy art. 242 nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ostatecznie została uchylona.
Jak myślisz, dlaczego komunistyczne władze usunęły koronę?
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1FC5gEAC
Nagranie filmowe dotyczące zmiany w konstytucji w czasach PRL.
Słownik
(z łac. doctrina – nauka) świadomy i systematyczny proces, którego celem jest wpojenie człowiekowi określonych przekonań, zwłaszcza religijnych, politycznych lub społecznych, korzystający z propagandy, stosowanej przez środki masowego przekazu oraz system oświaty
(z łac. collectivus – wspólny, zbiorowy) przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielnie rolnicze
(z wł. novella – nowość, opowiadanie, od łac. novellae (constitutiones, leges) – nowe (statuty, prawa), novellus – nowy) pot. nowela – częściowa zmiana obowiązującego aktu prawodawczego przez inny akt normatywny tej samej albo wyższej mocy prawnej, wydany w późniejszym czasie
samozwańczy, zależny od ZSRS, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r. na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej; w skład PKWN wchodzili polscy działacze komunistyczni oraz lojalni wobec Sowietów, formalnie bezpartyjni działacze polityczni; PKWN powstał w Moskwie i był sterowany politycznie przez Józefa Stalina, na jego czele stał formalnie bezpartyjny Edward Osóbka‑Morawski; siedzibą PKWN był Lublin, a organem prasowym czasopismo „Rzeczpospolita”
(z łac. praeambulum – wstęp, od praeambulare – iść naprzód, wcześniej) uroczysty wstęp do aktu prawnego, zwykle o istotnym znaczeniu politycznym (umowy międzynarodowe, konstytucje, rzadziej ustawy i akty niższego rzędu), opisujący okoliczności wydania aktu oraz określający cele, jakim powinien on służyć
Słowa kluczowe
Konstytucja lipcowa, PKWN, mała konstytucja, manifest PKWN, PRL, PZPR, Rada Państwa, stalinizm, totalitaryzm, stalinizm w Polsce, Polska po II wojnie światowej
Bibliografia
W. Kot, PRL. Polskie dekady. Kronika naszych czasów 1950–1990, Poznań 2001.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.
R. Skobelski, Przebieg ogólnonarodowej dyskusji nad projektem konstytucji PRL w 1952 r. na ziemiach zachodnich i północnych Polski, w: „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 3 (2001).