Przeczytaj
Po zamachu majowymzamachu majowym
Obawy związane z kierunkiem, jaki obierze obóz władzy po dokonaniu zamachu stanu, opisuje prof. Wojciech Roszkowski:
Początkowo niejasne było, jaką formę rządów wybierze Piłsudski. Sam marszałek stwierdził, że u progu niepodległości miał władzę dyktatorską, której nie używał, lecz że swobody demokratyczne zostały zmarnowane, a interesy partyjne przeważyły nad wszystkimi. W tej sytuacji zdecydował się na obalenie rządów partyjnych siłą. […] Ku zaskoczeniu popierających go partii Piłsudski wyboru [na prezydenta] nie przyjął, tłumacząc to ograniczeniami, jakie na funkcje prezydenckie nałożyła konstytucja marcowa.
Cytat za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001, s. 53.
W dniu 15 maja 1926 r., po ustaniu walk oraz po deklaracji marszałka Sejmu Macieja Rataja, iż nowy gabinet skonstruowany zostanie w porozumieniu z Józefem Piłsudskim, na premiera powołano Kazimierza Bartla. Piłsudski wyznaczył go i przygotowywał do objęcia tej funkcji jeszcze przed zamachem. W rządzie Bartla, który wynosił Piłsudskiego na piedestały moralności politycznej, nie zasiadł żaden z dotychczasowych ministrów. Sam Piłsudski kierował ministerstwem wojny.
Nowela sierpniowa
2 sierpnia 1926 r. uchwalono Ustawę zmieniającą i uzupełniającą Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 r. Regulację, zainicjowaną przez rząd, zwano nowelą sierpniową. Wzmocniono organy władzy wykonawczej, a osłabiono kompetencje władzy ustawodawczej. Zgodnie z nowelą Prezydent RP mógł rozwiązać parlament, wydawać dekrety z mocą ustawy pomiędzy kadencjami Sejmu oraz w czasie jej trwania (wtedy musiał uzyskać zgodę izby). Od tej chwili pozycja parlamentu pozostawała znacznie osłabiona.
Oprócz działań prawnych ograniczających funkcjonowanie opozycji parlamentarnej władze uderzyły także w prasę. Jedno z „Postanowień ogólnych” rozdziału pierwszego Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 maja 1927 r. o prawie prasowym brzmiało:
Prasa jest wolna; podlega tylko ograniczeniom przewidzianym w niniejszym rozporządzeniu oraz w kodeksie karnym.
Cytat za: Dz.U. 1927 nr 45 poz. 398, Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 maja 1927 o prawie prasowym, www.isap.sejm.gov.pl .
Faktycznie rozporządzenie stawało się bronią władzy skierowaną w stronę prasy niezależnej od obozu rządzącego. W części drugiej – „O przestępstwach prasowych” – przewidywano kary w postaci konfiskaty druku, zawieszenia pisma, grzywny, a nawet pozbawienia wolności.
Sanacja: uzdrowienie czy autorytaryzmautorytaryzm?
Zmiany w prawodawstwie RP umożliwiły rządzącym przeprowadzenie reform, które miały naprawić kraj. Władze podkreślały konieczność wprowadzania nowych przepisów państwowych, wytykając błędy i rzucając oskarżenia pod adresem gabinetów kierujących państwem przed 1926 r. O obozie sanacyjnymsanacyjnym i sytuacji w kraju decydował jednak przede wszystkim Józef Piłsudski, nie pełniąc formalnie żadnych czołowych funkcji państwowych.
Na mocy dekretu omijającego Sejm weszły w życie zasady głoszone przez marszałka od lat. Powołano instytucję Generalnego Inspektora Sił zbrojnych, która nie była odpowiedzialna przed Sejmem ani rządem, a podlegała tylko prezydentowi. W czasie wojny generalny inspektor stać się miał automatycznie wodzem naczelnym. Latem 1926 r. rząd Bartla przeprowadził akcję usuwania z urzędów przeciwników nowego systemu.
Cytat za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1918–1939, Warszawa 2001, s. 54.
Kolejne miesiące po przewrocie majowym były okresem umacniania władzy. W 1927 r. utworzono Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR)Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR). Skupiał on zwolenników sanacji, a na jego czele stał dawny współpracownik Piłsudskiego, Walery Sławek. Dzięki poparciu Marszałka oraz sprzecznemu z prawem finansowemu wsparciu państwa BBWR wygrał w wyborach 1928 roku.
W marcu 1928 r. odbyły się wybory, w których BBWR uzyskało 29 proc. głosów w Sejmie i 42 proc. w Senacie. Nie umożliwiało to samodzielnego sprawowania władzy. Podobną siłą dysponowała opozycja socjalistyczna (PPS i PSL‑Wyzwolenie). W sejmie dochodziło do niezdrowych sporów, awantur, wyzwisk, a nawet bójek. W 1929 r. Piłsudski zadecydował o powołaniu pozaparlamentarnego rządu Kazimierza Świtalskiego. Znalazło się w nim wielu wojskowych.
Do opozycji sukcesywnie przechodziły wszystkie ugrupowania polityczne niezwiązane z BBWR‑em. Endecja stworzyła Obóz Wielkiej Polski z Romanem Dmowskim na czele, który skupiał środowiska narodowe i katolickie. Stanowił on najsilniejszą organizację prawicową, a jego radykalizacja szła w kierunku haseł nacjonalistycznych i antysemickich, co doprowadziło w 1933 r. do delegalizacji i rozwiązania ruchu. Zdarzały się aresztowania i procesy polityczne działaczy OWP. Odpowiedzią skrajnej prawicy było założenie w 1934 r. Obozu Narodowo‑Radykalnego. Funkcjonował on trzy miesiące, zanim również został rozwiązany przez władze. Przeciwko sanacji szeregi zwarły także partie centrowe i lewicowe: PSL‑Wyzwolenie, PSL‑Piast, Narodowa Partia Robotnicza, PPS, Stronnictwo Chłopskie i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji. Jesienią 1929 r. grupy te utworzyły Centrolew, zapowiadając bezpardonową walkę z reżimem marszałka Piłsudskiego. Odpowiedzią prezydenta było rozwiązanie parlamentu i pozbawienie posłów tego ugrupowania immunitetu.
Podczas wyborów parlamentarnych w listopadzie 1930 r. (które ze względu na potraktowanie opozycji nazywano „brzeskimibrzeskimi”) zdarzały się fałszerstwa wyników. Unieważniono 500 tys. kart do głosowania. Tę rozgrywkę polityczną zwyciężył BBWR, zdobywając 56 proc. miejsc w Sejmie i 68 proc. w Senacie. Po wyborach rola opozycji została ograniczona do minimum.
O sytuacji politycznej w tym okresie pisze Wojciech Roszkowski:
Dysponując większością sejmową sanacja przeprowadziła wiele zmian ustawodawczych. Ustawa o zgromadzeniach z marca 1932 r. ograniczała swobodę organizowania zebrań publicznych warunkując je zgodą władz. Zmieniono też ustawy o stowarzyszeniach oraz ustawę samorządową. W nowej ustawie porządkującej system szkolny przyjęto zasadę, że założenie nowej szkoły wymagać będzie zaświadczenia o prawomyślności politycznej. Ograniczono autonomię uniwersytetów. W sierpniu 1932 r. minister sprawiedliwości uzyskał prawo przenoszenia oraz usuwania prezesów i wiceprezesów sądów. W październiku 1932 r. ograniczono wolność adwokatury. Wszystkie te kroki miały charakter ramowy – dawały rządowi możliwość ingerencji w życie publiczne, jednak jej zakres pozostawiono rządowi do uznania.
Indeks dolny Zastanów się, jaki mógł być stosunek społeczeństwa do tych zmian i czy było ono w stanie reagować na reformy? Indeks dolny koniecZastanów się, jaki mógł być stosunek społeczeństwa do tych zmian i czy było ono w stanie reagować na reformy?
Cytat za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1918–2000, Warszawa 2001, s. 66.
Konstytucja kwietniowa
Nowela sierpniowa nie zmieniała ustroju RP ani nie zapewniała obozowi Piłsudskiego pełni władzy, więc dążył on do zmiany najważniejszych przepisów – zawartych w ustawie zasadniczej. BBWR nie miał jednak wystarczającej siły w parlamencie, aby tego samodzielnie dokonać. Opozycja natomiast głośno krytykowała takie zabiegi i paraliżowała prace Sejmu w tym kierunku, np. wychodząc z sali obrad. Odpowiedzią rządzących była decyzja o podjęciu działań niekonstytucyjnych. W styczniu 1934 r. BBWR przedstawił izbie sejmowej tzw. tezy konstytucyjne. Opozycja opuściła obrady, a poseł obozu rządzącego, Stanisław Car, ogłosił tezy jako projekt nowej konstytucji. Projekt przyjęli, bez liczenia głosów, jedyni obecni na sali posłowie BBWR.
Konstytucja, podpisana przez prezydenta 23 kwietnia 1935 r., wprowadzała zasadę nadrzędności państwa. Większość kompetencji w sprawowaniu władzy przyznano organom wykonawczym, likwidując praktycznie trójpodział władz. Do Prezydenta RP, odpowiedzialnego jedynie przed „Bogiem i historią”, należała „jednolita i niepodzielna władza państwowa”.
WŁADZE RZECZYPOSPOLITEJ WEDŁUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ z 23 kwietnia 1935 r.
- Nazwa kategorii: WŁADZA{color=#660033}
- Nazwa kategorii: USTAWODAWCZA{color=#333366}
- Nazwa kategorii: SEJM (208 posłów)
- Nazwa kategorii: SENAT (96 senatorów) Koniec elementów należących do kategorii USTAWODAWCZA{color=#333366}
- Nazwa kategorii: WYKONAWCZA{color=#424242}
- Nazwa kategorii: PREZYDENT (kadencja 7 lat)
- Nazwa kategorii: RZĄD Koniec elementów należących do kategorii WYKONAWCZA{color=#424242}
- Nazwa kategorii: SĄDOWNICZA{color=#003300}
- Nazwa kategorii: NIEZAWISŁE SĄDY (sędziowie)
- Nazwa kategorii: TRYBUNAŁ STANU Koniec elementów należących do kategorii SĄDOWNICZA{color=#003300}
- Elementy należące do kategorii WŁADZA
- Elementy należące do kategorii USTAWODAWCZA
- Elementy należące do kategorii WYKONAWCZA
- Elementy należące do kategorii SĄDOWNICZA
- kontrola rządu
- prace nad budżetem, SENAT: - powoływany w 1/3 przez prezydenta a w 2/3 w wyniku wyborów, PREZYDENT: - wybierany przez Zgromadzenie Elektorów
- odpowiedzialny przed „Bogiem i historią”
- inicjatywa ustawodawcza
- prawo veta wobec sejmu
- decyduje o wojnie i pokoju
- zwierzchnik sił zbrojnych
- mianuje i odwołuje najważniejszych urzędników w państwie
- reprezentuje kraj
- w czasie wojny wskazuje następcę, RZĄD: - prezydent mianuje premiera i ministrów
- wykonuje ustawy
- jest odpowiedzialny przed prezydentem, TRYBUNAŁ STANU: - kandydatów wyznacza sejm i senat
- prezydent powołuje członków
Obóz rządzący po śmierci Marszałka
dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek. Według życzenia Marszałka jego serce spoczywa w Wilnie na cmentarzu na Rossie.
Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. Po jego śmierci w obozie sanacyjnym doszło do rozłamu. Typowany przez Piłsudskiego na swego następcę Walery Sławek został całkowicie odsunięty od wpływu na kształtowanie polityki II RP. Powstały dwie kluczowe grupy: tzw. grupa zamkowa, wiązana z osobą prezydenta Ignacego Mościckiego, oraz Główny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ)Główny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), którego przywódcą był Generalny Inspektor Sił Zbrojnych Edward Śmigły‑RydzEdward Śmigły‑Rydz – od listopada 1936 r. nowy marszałek Polski.
Obydwa obozy podzieliły władzę między siebie. Pierwszy zajął się polityką wewnętrzną i gospodarką (prezydent Mościcki chciał realizować plany modernizacji gospodarczej Polski), drugi podejmował działania prowadzące do reform poprawiających sytuację armii polskiej. Dużą niezależność zachował natomiast minister spraw zagranicznych Józef BeckJózef Beck. W maju 1936 r. funkcję premiera objął gen. Felicjan Sławoj‑Składkowski. Jego gabinet przetrwał aż do tragicznych dla Polski wydarzeń we wrześniu 1939 r.
Opozycja w czasach sanacyjnych nie miała wielu możliwości prowadzenia działań legalnych i skutecznych, nawet poza parlamentem. Część czołowych polityków antysanacyjnych wyemigrowała i z zagranicy prowadziła agitację polityczną. Najsilniejsze ugrupowanie powstało z inicjatywy gen. Władysława Sikorskiego, Ignacego Paderewskiego, Józefa Hallera i Wojciecha Korfantego w szwajcarskiej miejscowości Morges. Porozumienie, nazywane Front MorgesFront Morges, skupiało środowiska chrześcijańskie i centrowe. Jego przywódcy planowali, iż po obaleniu sanacyjnej dyktaturydyktatury prezydentem zostanie Paderewski, a premierem Wincenty Witos. Funkcjonowanie liderów Frontu poza granicą RP nie mogło dać zadowalających rezultatów i poważnie ograniczało zdobycie popularności oraz przeszkadzało w sprawnym działaniu na terenie kraju. Podjęte przez Front kroki doprowadziły jednak do powstania w 1937 r. Stronnictwa Pracy, które było połączeniem Polskiego Stronnictwa Chrześcijańskiej Demokracji, Narodowej Partii Robotniczej i Związku Hallerczyków.
Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Symbolem polityki sanacyjnej wobec przeciwników pozostaje otwarty 12 lipca 1934 r. obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Bezpośrednią przyczyną jego utworzenia było zabójstwo wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Został on zastrzelony przez członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Obóz szybko stał się postrachem głównie dla przeciwników sanacji: narodowców, komunistów, a także działaczy innych radykalnych środowisk. W Berezie osadzano na podstawie decyzji administracyjnej bez prawa apelacji na okres trzech miesięcy. Osadzenie mogło być przedłużone na kolejne trzy miesiące. Zdarzały się przypadki osadzenia trwającego nawet rok. Wśród najbardziej znanych polityków II RP skierowanych do Berezy zaleźli się między innymi działacze komunistyczni: Franciszek Jóźwik i Roman Zambrowski, nacjonaliści: Bolesław Piasecki i Bolesław Świderski. Za skrytykowanie polityki zagranicznej i obronnej na 17‑dniowy pobyt w Miejscu Odosobnienia skazano także cenionego konserwatywnego publicystę i pisarza Stanisława Mackiewicza.
Bereza była czymś w rodzaju łagodnego sowieckiego łagru czy niemieckiego obozu koncentracyjnego tej doby. Kierowani tam ludzie poddawani byli szykanom, drylowi, biciu oraz przymusowi bezsensownej pracy. Zasady kierujące życiem obozowym były niezwykle okrutne i rygorystyczne, a wobec osadzonych stosowano sadystyczne metody represji. Pobyt w tym najcięższym z aresztów II RP miał być dla nich ciężkim doświadczeniem.
Słownik
ustrój państwa, w którym zachowane są pozory demokracji, ale władzę sprawuje jednostka lub grupa osób ze wsparciem elit – Kościoła, wojska, policji itp.; prawa obywatelskie są ograniczone, władza wprowadza zakazy ograniczające działalność opozycji, wybory mogą być fałszowane; władza oparta jest na niepodważalnym autorytecie wodza
organizacja polityczna utworzona w 1927 r. przez Walerego Sławka, bliskiego współpracownika Józefa Piłsudskiego; skupiała ugrupowania polityczne, mniejszości narodowe, dołączyło też do niej kilku posłów z Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego‑Piast; BBWR odcinał się od lewicy, dążył do ograniczenia wpływów endecji i otwierał się na środowiska konserwatywne i związane z gospodarką; przez cały okres istnienia, do 1935 r., dążył do utrzymania i umocnienia posiadanej władzy; za jego kontynuację uważa się Obóz Zjednoczenia Narodowego
władza jednostki lub wąskiej grupy niewybierana przez społeczeństwo w wolnych wyborach i pozostająca poza kontrolą społeczną; charakterystyczne dla dyktatury są używanie siły wobec przeciwników politycznych, brak szacunku wobec praw obywatelskich, brak poszanowania idei państwa prawa; dyktatura do zaprowadzania posłuszeństwa wykorzystuje wojsko i policję; dyktatorzy kontrolują nie tylko politykę kraju, lecz także całe życie członków społeczeństwa
(1886–1941) wojskowy, polityk obozu sanacyjnego, marszałek Polski i Generalny Inspektor Sił Zbrojnych po śmierci Józefa Piłsudskiego; Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych w wojnie obronnej 1939 r.
porozumienie działaczy stronnictw centrowych na emigracji, opozycyjnych do obozu sanacyjnego; powstało w 1936 r. z inicjatywy gen. Władysława Sikorskiego i Ignacego Paderewskiego; celem porozumienia była walka z rządami sanacji w Polsce i prowadzoną przez nią polityką zagraniczną; porozumienie zostało zawarte w szwajcarskiej miejscowości Morges, w której mieszkał Ignacy Paderewski, stąd też pochodzi jego nazwa
organ pracy Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, powołany 6 sierpnia 1926 r. przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego; w czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi za pośrednictwem Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i ministra spraw wojskowych sprawował prezydent
(1867–1946) polski naukowiec, chemik i polityk; po przewrocie majowym, w latach 1926–1939, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, blisko związany z obozem sanacyjnym Józefa Piłsudskiego; w 1927 r. zainicjował budowę Państwowych Związków Azotowych pod Tarnowem; autor ponad 40 patentów polskich i zagranicznych, które nieodpłatnie przekazał państwu polskiemu po wyborze na prezydenta RP
(1894–1944) polityk, dyplomata, pułkownik artylerii Wojska Polskiego, żołnierz Legionów Polskich, adiutant Józefa Piłsudskiego i jego bliski współpracownik; w latach 1926–1930 szef gabinetu ministra spraw wojskowych, od 2 listopada 1932 r. aż do wybuchu wojny minister spraw zagranicznych; stosował politykę równowagi między dwoma wielkimi sąsiadami Rzeczypospolitej: ZSRS i III Rzeszą
(1882–1941) matematyk, profesor, poseł na Sejm, podpułkownik saperów Wojska Polskiego, pierwszy premier Polski po przewrocie majowym. Był premierem pięciu rządów Rzeczypospolitej, senatorem, a w latach 1919–1920 kierownikiem Ministerstwa Kolei Żelaznych. Po zajęciu Lwowa przez niemiecki Wehrmacht w 1941 r. został rozstrzelany na rozkaz Heinricha Himmlera
organizacja polityczna stworzona na polecenie marszałka Edwarda Śmigłego‑Rydza w 1936 r., związana ze środowiskami sanacyjnymi; jej celem było wzmożenie obronności państwa i wdrażanie postanowień Konstytucji kwietniowej
polityczny proces sądowy aresztowanych przez władze sanacyjne przywódców opozycyjnego Centrolewu, przeprowadzony w dniach 26 października 1931 r. – 13 stycznia 1932 r. przed Sądem Okręgowym w Warszawie; posłów aresztowano po wcześniejszym rozwiązaniu sejmu i wygaśnięciu ich immunitetów; podczas pobytu w więzieniu w Brześciu osadzonych traktowano brutalnie: bito ich i szykanowano, pozorowano egzekucje, więźniom nie pozwolono na kontakt z obrońcami i członkami rodzin; oficjalny komunikat rządowej prasy jako powody aresztowania „szeregu posłów”, których nie wymienił z nazwiska, podał przestępstwa kryminalne, takie jak kradzieże, oszustwa i przywłaszczenia; wśród zarzutów politycznych wymieniono strzały do policji, nawoływanie do nieposłuszeństwa władzom, wystąpienia antypaństwowe; część skazanych polityków podporządkowała się orzeczeniu sądu i zgłosiła do odbycia kary (od 1,5 roku do 3 lat pozbawienia wolności, wszyscy zostali przedterminowo uwolnieni); pozostali oskarżeni udali się na emigrację
(z łac. sanatio – uzdrowienie) potoczna nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939; powstało z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i działało pod jego przewodnictwem; po śmierci Marszałka w 1936 r. obozem kierował Edward Śmigły‑Rydz; nazwa ugrupowania powstała w związku z głoszonym przez zwolenników Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” – naprawy moralnej oraz życia publicznego w Polsce
wybory parlamentarne przeprowadzone w Polsce 16 listopada 1930 r., które odbyły się z naruszeniem demokratycznych zasad: stosowano naciski administracyjne, fałszowano wyniki (BBWR uzyskał 55 proc. mandatów); wybory te oznaczały przejście grupy rządzącej do polityki dyktatury; nazwa pochodzi od twierdzy w Brześciu, gdzie wcześniej osadzono polityków opozycji krytykujących działania rządu (m.in. Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Herman Lieberman, Wojciech Korfanty)
nazywany też przewrotem majowym; zbrojny zamach stanu dokonany w dniach 12–15 maja 1926 r. w Warszawie przez marszałka Józefa Piłsudskiego; podczas walk pomiędzy stroną rządową i zwolennikami Piłsudskiego zginęło łącznie 379 osób (215 żołnierzy i 164 cywili), a ok. 1000 osób zostało rannych; powodem zamachu była pogarszająca się sytuacja polityczna i gospodarcza II Rzeczypospolitej oraz seria kryzysów rządowych w latach 1925–1926
Słowa kluczowe
zamach majowy, nowela sierpniowa, sanacja, BBWR, opozycja, Bereza Kartuska, Konstytucja kwietniowa, Centrolew, Obóz Wielkiej Polski, dzieje II Rzeczypospolitej
Bibliografia
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.
R.M. Watt, Gorzka chwała. Polska i jej los 1918–1939, Warszawa 2019.
K. Kawalec, Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–1939, Wrocław 2000.
A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867–1935, Warszawa 1988.