Długowieczność Fausta i mitu faustowskiego

Mit faustowski jest jednym z najczęściej pojawiających się w sztuce, w tym także literaturze światowej. Najważniejsze dzieła, dzięki którym pozostaje on do dziś rozpoznawalny to przede wszystkim dramat romantyczny Faust (1808) Johanna Wolfganga Goethego, ale i wcześniejszy utwór Tragiczna historia doktora Fausta (1610) Christophera Marlowe’a. Ślady mitu faustowskiego, a zwłaszcza bezwzględnego dążenia do wiecznej młodości znaleźć można w powieści Obraz Doriana Graya (1891) Oscara Wilde’a. Natomiast słynny angielski poeta romantyczny George Gordon Byron ogłosił w 1817 roku mroczny dramat, Manfred, w którym motyw faustyczny został zintensyfikowany oraz skojarzony z postawą człowieka zbuntowanego przeciwko wszelkim ograniczeniom, pochodzącym zarówno z nieba, jak i z piekła.

Warto zwrócić uwagę na dwa ważne utwory XX wieku nawiązujące do mitu faustowskiego: Mistrza i Małgorzatę (1973) Michaiła Bułhakowa i Doktora Faustusa. Żywot niemieckiego kompozytora Adriana Leverkühna, opowiedziany przez (jego) przyjaciela (1947) Thomasa Manna. W dziełach tych inaczej wykreowano postać Fausta. W obu przedstawiono jednak mit faustowski w kontekście ideologicznym; w pierwszym przypadku jest to komunizmkomunizmkomunizm, a w drugim – faszyzmfaszyzmfaszyzm. Faustyzm miałby być odpowiedzią na pytanie o przyczyny najważniejszych zmian społecznych i dziejowych.

Rov2VwnSd4lya

Fotografia przedstawia mężczyznę w sile wieku. Postać ukazuje lewy półprofil. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego brwi są ciemne, ich zewnętrzne końce są skierowane ku górze. Postać mruży oczy. Ma dość duży nos, wąsy i brodę. Uśmiecha się, odsłaniając zęby. Na głowie ma przylegający do ciała kaptur z trzema parami rogów w różnych kształtach. Jest ubrany w kaftan z szerokim kołnierzem, pelerynę, obcisłe spodnie i skórzane trzewiki. Na jego szyi wisi szeroko gruby łańcuch. Przy prawym biodrze ma umocowaną sakiewkę, a przy lewym szablę. Siedzi na kamiennej balustradzie, opierając prawą rękę o biodro. Lewą rękę unosi. W dłoni z długimi, szponiastymi pazurami trzyma kielich. Lewą stopę opiera o prawe udo. W tle ukazany jest park.

R1VonvS4skoRn

Ilustracja przedstawia wnętrze pomieszczenia. Po lewej stronie ukazany jest dojrzały mężczyzna. Postać ukazuje prawy profil. Mężczyzna ma głęboko osadzone oczy, nieduży nos i zaciśnięte usta. Patrzy w stronę okna. Na głowie ma czapkę. Ubrany jest w długą szatę. Ręce opiera o blat stołu. Na blacie leżą złożone kartki papieru. W głębi, po prawej stronie znajduje się duże, podłużne okno. Stoi za nim tajemnicza, zakapturzona postać. W dłoniach trzyma świecącą, okrągłą tarczę wypełnioną napisami. Pośrodku znajduje się napis INRI. Po lewej stronie, za odsłoniętą kotarą ukazana jest ludzka czaszka.

RWoZhPeRuphve

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Postać ukazuje w całości swoją podłużną twarz. Ma on wysokie czoło, nieduże oczy, wydany nos i usta. Włosy mężczyzny są ciemne, gęste i krótkie. Po prawej stronie ukazana jest nienaturalnie szczupła uskrzydlona postać. Ma kapelusz na głowie, uniesioną lewą rękę i bardzo długie nogi.

Inną odsłoną nawiązania do mitu faustowskiego jest dramat Paula Valéry’ego Mój Faust (1941), w którym francuski pisarz stawia tezę o nieużyteczności pomocy Mefistofelesa w życiu współczesnego człowieka:

Polski Faust

R1KKtforddR9W1

Ilustracja przedstawia wnętrze karczmy. Po lewej stronie stoi dojrzały mężczyzna. Postać ukazuje prawy profil. Mężczyzna ma krzaczaste brwi, głęboko osadzone oczy, haczykowaty nos i sumiaste wąsy. Patrzy przed siebie. Na głowie ma czapkę z piórkiem. Ubrany jest w kontusz. Lewą rękę opiera o blat stołu, a prawą o biodro. Na blacie stoi duży kufel. Naprzeciw niego stoi druga postać. Ma spiczaste uszy, zmarszczone czoło, duże, okrągłe oczy, haczykowaty nos i szerokie usta. Jest to diabeł. W lewej ręce trzyma tkaninę dużych rozmiarów. Jest ona wypełniona tekstem. Prawą ręką wskazuje podpis złożony na tkaninie. W tle ukazane są półki wypełnione talerzami i dzbankami. Pośrodku znajduje się wejście do pomieszczenia.

Polska kultura także miała swój odpowiednik Fausta. Była nim postać Jana Twardowskiego – krakowskiego szlachcica żyjącego w XVI wieku, który miał nie tylko podpisać pakt z Mefistofelesem, ale wręcz go przechytrzyć. Według legendylegendalegendy, która doczekała się wielu wersji, Mefisto miał zabrać duszę Twardowskiego, gdy ten znajdzie się w Rzymie, lecz to się nie powiodło, bowiem nigdy do takiej podróży nie doszło. Porwany przez rozłoszczonego diabła szlachcic spadł na księżyc, na którym podobno przebywa do dzisiaj.

Legenda doczekała się różnych kontynuacji, ale bodaj najbardziej znaną znajdziemy w balladzieballada romantycznaballadzie Adama Mickiewicza Pani Twardowska (1863) wbrew tytułowi tylko w niewielkim stopniu dotyczącej żony szlachcica. Treść utworu opiera się na wątku Mefistofelesa uciekającego po otrzymaniu propozycji spędzenia czasu z panią Twardowską. Konwencja tej ballady, której akcja rozgrywa się w karczmie Rzym pozostaje jednak prześmiewcza i nie ma cech moralitetu. Mefistofeles ukazany jest tu jako figlarz i czort, nie jak potężna siła zła.

Co ciekawe sam Mickiewicz polemizował z mitem faustowskim w swoich Prelekcjach paryskich (1840‑1844), zarzucając dramatowi Goethego skupianie uwagi na ideologii, nie zaś na aktywnym braniu odpowiedzialności za losy społeczeństwa (odpowiedzią na tę potrzebę byłaby III część Dziadów). Biorąc jednak pod uwagę reinterpretację biblijnych słów dokonaną przez Fausta: na początku było słowo (zamienił on „słowo” na „czyn”), Mickiewicz mógł nie mieć w pełni racji.

Współczesny Mefisto

We współczesnej literaturze polskiej także znaleźć można ślady mitu faustowskiego. Na przykład Wisława Szymborska w wierszu Prospekt za pomocą użytych form typowych dla handlu, w tym często powtarzanych form trybu rozkazującego, obnażyła nieosiągalne potrzeby ludzkości.

Słownik