Dla zainteresowanych

Aby dowiedzieć się więcej na temat Georga Wilhelma Friedricha Hegela, zapoznaj się z poniższymi materiałami:

Recepcja

R1CHYAzrofHkT
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Co jest największym wkładem Hegla w rozwój myśli filozoficznej?

Georg Wilhelm Friedrich Hegel był najbardziej wpływowym filozofem pierwszej połowy XIX w. W drugiej połowie XIX stulecia, szczególnie w Niemczech, nastąpiło radykalne zerwanie z jego filozofią i powrót do kantyzmu. Następnie, na przełomie XIX i XX w., różne wątki jego filozofii na nowo stawały się źródłem inspiracji. Oddziaływanie heglizmu było bardzo różnorodne:

RUbm64Ki2ZX1Q1
Prezentacja multimedialna.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Hegel jako jedyny spośród XIX‑wiecznych idealistów niemieckich doczekał się – i to jeszcze za życia – własnej szkoły filozoficznej. Jego zwolennicy podzielili się szybko na tzw. prawicę heglowską („szkołę staroheglowską”) i lewicę heglowską („szkołę młodoheglowską”). Prawica kładła nacisk na zgodność myśli Hegla z tradycją chrześcijańską. Szybko jednak straciła na znaczeniu. Lewica, której wpływ był bardzo rozległy, widziała w heglizmie system panteistycznypanteizmpanteistyczny i interpretowała go w kategoriach ateistycznychateizmateistycznych i materialistycznychmaterializmmaterialistycznych.

Jeśli chodzi o literaturę polską, to Heglem inspirowali się w szczególności mesjaniściromantycy tacy jak Adam Mickiewicz – słuchacz berlińskich wykładów Hegla, Juliusz Słowacki czy Ignacy Krasicki. Inspiracje Heglem znajdujemy także u Cypriana Norwida i Czesława Miłosza, który opisując w Zniewolonym umyśle fascynację polskich intelektualistów stalinowską doktryną, użył słynnego później określenia „ukąszenie heglowskie”. Z kolei opowieść XVII o pilocie Pirxie Stanisława Lema obrazuje ideę alienacjialienacjaalienacji − Pirx trafia na planetę, która wskutek nadmiernego nawadniania znalazła się w całości pod wodą (alienacja polega tu na tym, że program nawadniania, stanowiący wyjściowo środek do celu, a więc do nawodnienia pustynnej początkowo planety, stał się celem samym w sobie).

Dyskusja

R1BYQiz0qFWw8
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Hegel — dyskusja.

System Hegla wkrótce po śmierci filozofa spotkał się z narastającą falą krytyki. Heglowi przede wszystkim zarzucano, że nagina fakty do swojej teorii, a ta rażąco się kłóci ze zdrowym rozsądkiem. Już w pracy doktorskiej Hegel dowodził a prioriaprioryzma priori tez astronomicznych, które jeszcze w tym samym roku zostały empirycznieempiryzmempirycznie obalone. Na uwagę, że przyroda nie potwierdza jego poglądów, odpowiedział oczywiście: Tym gorzej dla przyrody.

RQE2ou8E9ZDjO1
Portret Arthura Schopenhauera ( 1788–1860)
Źródło: Ludwig Sigismund Ruhl, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Arthur Schopenhauer krytykował Hegla i innych idealistów za oderwanie od rzeczywistości, Stendhal, wybitny francuski pisarz, napisał o systemach idealistycznychidealizmidealistycznych, że są jedynie ciemną i licho napisaną poezją. Marks stwierdził, że wprawdzie rozumowanie Hegla jest formalnie poprawne, ale postawił on wszystko na głowie, założył mianowicie, że to, co materialne, jest skutkiem aktywności duchaduchducha, podczas gdy jest dokładnie na odwrót. Począwszy od Sørena Kierkegaarda, radykalnym krytykami wszystkich idealistów niemieckich byli też egzystencjaliści. Twierdzili, że nie można przedkładać tego, co ogólne, nad to, co szczegółowe – przedmiotem namysłu filozoficznego powinna być jednostka. Tymczasem system Hegla całkowicie zepchnął jednostkę na margines w imię wyższej dziejowej prawdy − dla egzystencjalistów każda jednostka jest nieskończenie ważna: tylko w jej niepowtarzalności ujawnia się prawda. Innym częstym przedmiotem krytyki była, rzecz jasna, wizja końca historii: zgodnie z tą koncepcją nic zasadniczo nowego nie mogło się już po Heglu wydarzyć. Takie założenie, zdaniem większości komentatorów, jest sprzeczne z faktami. No, ale już chyba wiemy, co Hegel by na to powiedział.

RNERXCTavyFBa1
Karl Popper (1902–1994)
Źródło: The London School of Economics and Political Science, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przeciw Heglowi wysuwano także poważniejsze zarzuty. Karl Raimund Popper zalicza go w swych pracach do grona wrogów społeczeństwa liberalnego, dowodząc, że logika Heglowska, przekształcona w dialektykędialektykadialektykę marksistowską, usprawiedliwia totalitaryzm i przemoc − chodzi tu o usprawiedliwianie zła w imię wyższej idei. Hegel mówił: Wielki człowiek musi zdeptać na swej drodze niejeden niewinny kwiat i niejedną rzecz zburzyć. George Orwell w słynnym Roku 1984 pokazuje skrajne konsekwencje tego typu myślenia − w jednej ze scen brutalnie przekonuje się bohatera, że ważne jest nie to, co się widzi, ale to, co ma się widzieć zgodnie z wolą władzy, która reprezentuje prawdę i koniecznośćkoniecznośćkonieczność historyczną.

Wszelka pokrętna dialektyka, która dowodzi, że czarne jest białe, która kwestionuje oczywistości, a sama nie pozwala się zakwestionować, bo zawsze ma w zanadrzu jakąś sprytną ripostę, jest współcześnie odnoszona do heglizmu.

Słownik

alienacja
alienacja

(łac. alienus, alienum — obcy, cudzy), proces, w którym pewne wytwory działalności ludzkiej odrywają się od swych twórców i podporządkowują ich sobie

aprioryzm
aprioryzm

(łac. a priori), określa źródło uzyskania danego sądu lub tezy; źródło to jest niezależne od doświadczenia i nie odwołuje się do niego

ateizm
ateizm

(gr. a — nie, theós — Bóg), filozoficzne poglądy teoretyczne lub postawy praktyczne, negujące istnienie Boga

chytrość rozumu
chytrość rozumu

według Hegla rozum pozwala przedmiotom oddziaływać na siebie według ich natury; sam jednak, bezpośrednio do tego procesu nie wnikając, doprowadza do tego, by w procesie tym zrealizowany był założony cel; tak samo rozwija się rzeczywistość historyczna: Bóg pozwala realizować własne namiętności ludziom, którzy nieświadomie urzeczywistniają boży plan

dialektyka
dialektyka

(gr. dialektike, dia-, poprzez; lego - mówię, łączę, zbieram) to w tradycji sztuka dyskutowania, sposób dochodzenia do prawdy drogą dialogu, dyskusji, ścierania się racji; dla Hegla dialektyka oznaczała ruch myśli, która, przechodząc drogę od tezy przez antytezę do syntezy, ujawnia zarazem samą istotę pojmowania rzeczy

duch
duch

w tradycji filozoficznej pojęcie ducha przeciwstawiano materii; Hegel uczynił ducha centralnym pojęciem swego systemu, ujmując dzieje kultury jako proces samopoznawania się ducha, który ostatecznie staje się bytem w sobie i dla siebie, tj. absolutem. Pojęcie to u Hegla otrzymało zatem społeczny i historyczny sens

empiryzm
empiryzm

(gr. émpeiros — doświadczony), filozoficzny kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego lub wewnętrznego

idealizm
idealizm

idealizm, (gr. eidos – to, co widziane, kształt) kierunek głoszący, że podstawową realnością są idee, natomiast świat materialny jest bytem wtórnym, pochodnym

konieczność
konieczność

w ujęciu Hegla przemiany zachodzące w świecie są niezależne od woli, ich realizacja polega na urzeczywistnianiu się ducha drogą dialektyki

materializm
materializm

(łac. materialis — dotyczący materii) kierunek filozoficzny głoszący, że materia jest jedynym istniejącym bytem

panteizm
panteizm

(gr. pán — wszystko, theós — Bóg), doktryna filozoficzna, według której Bóg jest tożsamy ze światem, rozumianym jako jedna całość bytowa

system filozoficzny
system filozoficzny

dla Hegla to coś więcej, niż uporządkowane przedstawienie wiedzy, jest to przedstawienie wszelkich relacji, jakie zachodzą pomiędzy pojęciami danej filozofii, będące rozwinięciem pojęcia podstawowego, podstawowej zasady