Filozofia chrześcijańska

Augustynizm

R1NeDnIStPmxa1

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę. Kobieta w długiej białej szacie i chuście na głowie siedzi na krześle, unosi oczy ku górze. Po jej prawej stronie przykuca młody mężczyzna owinięty zwojem materiału. Kobieta trzyma w dłoniach jego lewą rękę. Prawą ręką mężczyzna podpiera brodę. Również patrzy w górę.

Augustynizm był do XIII wieku dominującą doktryną kościoła katolickiego. Św. Augustyn (354‑430) urodził się w Tagaście (dzisiejsza Algieria), w dość zamożnej rodzinie. Jego ojciec był poganinem, a matka, prawdopodobnie berberyjskiego pochodzenia, chrześcijanką. Przez wiele lat Augustyn nauczał retoryki i studiował filozofię w różnych miastach Cesarstwa Rzymskiego, między innymi w Kartaginie i Rzymie, gdzie zbliżył się do chrześcijan. W 387 roku w Mediolanie przyjął chrzest, a po powrocie do rodzinnej Tagasty założył tam wspólnotę augustiańską. Ostatecznie został biskupem Hippony, gdzie stworzył większość swoich pism filozoficznych i teologicznych, z których najsłynniejsze to Wyznania i Państwo Boże.

We wczesnej myśli św. Augustyna znalazły odbicie wpływy manichejczyków, z którymi filozof zetknął się w młodości, aby następie stać się jednym z najzagorzalszych krytyków tego nurtu. Uważał on, że rzeczywistość ma charakter dualistyczny i składa się z dwóch pierwiastków: dobra i zła, Boga i Szatana, cnoty i grzechu, jasności i ciemności. Konflikt między św. Augustynem a manichejczykami był jednak spowodowany interpretacją tego stanu rzeczy. Manichejczycy uważali bowiem, że zło jest równorzędne z dobrem, mając tę samą siłę oddziaływania. Autor Wyznań zdecydowanie stał na stanowisku, mówiącym że ostatnie słowo należy do dobra i światłości, natomiast zło jest jedynie brakiem dobra (i jako takie nie może być uznane za równe dobru). Augustynizm zakłada również dramatyczne rozdarcie człowieka między niebem a ziemią, do którego doszło na skutek grzechu pierworodnego. Duch człowieka dąży do Boga, a jego ciało, poddane grzesznym instynktom, ciągnie go w kierunku złego. Człowiek powinien dążyć do duchowej doskonałości i tym samym zbliżać się do Boga. W XX wieku dramatyczna wizja życia ludzkiego, jaką formułował św. Augustyn, stała się inspiracją dla egzystencjalizmu oraz niektórych nurtów tzw. psychologii głębi.

Tomizm

R1UBvqHxpAehw1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie, na głowie ma tonsurę. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a nos wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie.

Twórcą tego systemu filozoficznego jest św. Tomasz z Akwinu (1225–1274), dominikanin pochodzący z bogatej arystokratycznej rodziny. Uważał, że Boga można poznać przez obserwację świata. Uznawał istnienie duszy i ciała — człowiek po śmierci istnieje nadal jako dusza, jednak nie jest już w pełni „człowieczy”, gdyż nie posiada ciała. Na tzw. drabinie bytu (hierarchii istot), ludzie znajdują się między aniołami a zwierzętami są uwarunkowani fizjologią i posiadają popędy, a zarazem zostali obdarzeni duszą oraz ukierunkowaniem na wieczność. Suma teologiczna jest najbardziej znanym dziełem św. Tomasza z Akwinu.

Scholastyka

R1TsB4gmVzwiI1

Obraz przedstawia siedzących naprzeciw siebie kobietę i mężczyznę. Kobieta siedzi po prawej stronie. Ubrana jest w długiej, ciemnej sukni, na głowie ma długą chustę. Siedzący naprzeciw niej mężczyzna ma długą szatę z kapturem. Na głowie ma niewielkie nakrycie głowy. Mężczyzna ma założoną nogę na nogę. Siedzące naprzeciw siebie postacie intensywnie gestykulują rękami.

Ojcem scholastykischolastykascholastyki był św. Anzelm (1033–1109), filozoficzny następca Augustyna, najpierw zakonnik, potem biskup Canterbury. Sformułował on pogląd, który stał się miarodajny dla filozofii średniowiecznej: „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary”Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹. Według tej postawy, zwanej scholastyczną, do poznania prawdy potrzebna jest i wiara, i rozum. Wiara bez rozumu prowadzi bowiem do chorych form religijności, natomiast rozum pozbawiony wiary może dosięgać tylko tego, co widzi i odczuwa, lecz nie jest zdolny do rozważania sensu istnienia. Wiara poszukująca zrozumienia – ta dewiza św. Anzelma stała się myślą przewodnią całej średniowiecznej scholastyki. Zgodnie z nią tworzyli swe dzieła średniowieczni teologowie i filozofowie chrześcijańscy, jak Hugon (1096–1141) czy Piotr Abelard.

Mistycyzm

Mistycyzm stanowił w filozofii średniowiecza drugi obok scholastyki wielki prąd filozoficzny.

R1YZe0NnP5GLg1

Obraz przedstawia zakonnika w średnim wieku. Postać ma na głowie wygoloną tonsurę. Mężczyzna jest ubrany w habit.

Mistycyzm oznacza poszukiwanie możliwie bezpośredniego doświadczania Boga. Taki stan duchowego zespolenia z Bogiem, zwany zjednoczeniem mistycznym, można osiągnąć za pomocą medytacji, kontemplacji i innych praktyk duchowych.

Za najbardziej znanego mistyka średniowiecznego uznawany jest św. Bernard z Clairvaux (1090‑1153). Pochodził z rycerskiego rodu, od wczesnych lat był cystersem, a potem opatem klasztoru w Clairvaux. Cieszył się sławą genialnego teologa i kaznodziei, zyskał nawet przydomek miodopłynny z powodu swego krasomówstwa. Był jednym z inspiratorów ruchu religijnego, który zaowocował drugą wyprawą krzyżową. Św. Bernard „nie tylko uprawiał mistykę, ale też głosił mistycyzm, czyli teorię, że obcowanie z Bogiem jest najlepszym, a nawet jedynym środkiem poznania prawdy”Indeks górny 222 Indeks górny koniec²²².

Teocentryzm — gdy na sztukę wpływa religia

Przedstawione powyżej nurty filozofii średniowiecznej łączy jedno: wszystkie stawiają w centrum Boga – stwórcę całego świata,  dlatego mówimy o teocentryzmie średniowiecza. Sztuka również służyła przede wszystkim religii — pokazywaniu ludziom potęgi Stwórcy, nawracaniu na właściwą drogę życia.

Malarstwo i rzeźba

W malarstwie nie skupiano się na wiernym odzwierciedlaniu rzeczywistości, lecz raczej na przedstawianiu treści ogólnych za pomocą symbolisymbolsymboli i alegoriialegoriaalegorii. Częstym motywem był sąd ostateczny, który miał obrazować, co czeka człowieka po śmierci w zależności od jego postępowania za życia, lub tzw. taniec śmierci pokazujący słabość i kruchość egzystencji ludzkiej, bez względu na status społecznystatus społecznystatus społeczny jednostki.

Za pomocą rzeźb i płaskorzeźbpłaskorzeźbapłaskorzeźb przedstawiano najczęściej postaci świętych, którzy mieli stanowić przykład do naśladowania dla zwykłych śmiertelników. Charakterystyczne były też witraże (biblia pauperum — księga dla ubogich) obrazujące sceny biblijne dla ludzi niepiśmiennych. Dzięki historii przedstawionej za pomocą sztuki wizualnej ludzie prości mogli poznać treści Pisma Świętego.

Muzyka

W muzyce średniowiecznej możemy wyróżnić zarówno nurty religijne, jak i świeckie, ale te religijne lepiej zachowały się do naszych czasów. Nastąpił wówczas bardzo silny rozkwit śpiewu związanego z kościelną liturgią mszalną, głównie chorałów, zwanych od imienia papieża Grzegorza I Wielkiego gregoriańskimi. Wtedy narodził się kanon muzyki liturgicznej związanej z pasją, czyli fragmentami Ewangelii przedstawiającymi mękę Pańską. Ze średniowiecznych dramatów liturgicznych wywodzi się również oratorium, czyli monumentalne dzieło wokalno‑instrumentalne, z udziałem wielu wykonawców, o przeważnie religijnej tematyce. 

Oprócz pieśni religijnych i utworów na organy, w okresie późnego średniowiecza zaczęła się również bujnie muzyka świecka o przeważnie miłosnej tematyce. Trubadurzy i truwerzy we Francji stworzyli formalne schematy pieśni: ballady czy ronda. W Włoszech bardzo popularny był madrygał. W Polsce dominowała głównie muzyka religijna w języku łacińskim, najstarszą zachowaną polską pieśnią jest Bogurodzica (XIII w.).

Piśmiennictwo

R1Fux77fwaGnQ1

Zdjęcie przedstawia kartę księgi ozdobioną szeregiem rysunków. Są na nich ujęte sceny z życia Świętej Rodziny i Jezusa Chrystusa. Poniżej ilustracji znajduje się odręcznie napisany w języku łacińskim tekst w dwóch kolumnach.

W literaturze, prócz Biblii, skupiano się na żywotach świętych (hagiografiach), które opisywały dokonania świętego na ziemi i pokazywały model godnego życia. Funkcję dydaktyczną i moralizatorską miały też kazania, które oprócz wiedzy religijnej nauczały lud o systemie moralnym w myśl chrześcijaństwa. Literatura parenetycznaparenezaparenetyczna, inaczej zwana wychowawczą, miała ukazać pewne wzorce osobowościowe, które uważano za warte naśladowania, np. w Pieśni o Rolandzie przedstawiony został ideał rycerza, który w imię wierności władcy i religii ponosi śmierć.

Teatr

W średniowiecznym teatrze popularne były misteria, czyli przedstawienia dotyczące życia i męki Jezusa. Wywodziły się one z dramatu liturgicznego, formy dramatycznej związanej silnie z liturgią kościelną. Dramaty liturgiczne pokazywały wydarzenia z życia Chrystusa, a odbywały się w kościele lub na cmentarzu. Misteria powstały poprzez stopniowe uniezależnianie się dramatu od obrzędów liturgicznych. Z czasem obok misteriów pasyjnych, czyli dotyczących męki i zmartwychwstania Chrystusa, wykształciły się również jasełka i obrzędy związane z innymi świętami chrześcijańskimi. Potem zaczęto urozmaicać przedstawienia zabawnymi scenkami, mającymi pokazać ludzkie grzechy i przywary. Tak narodził się moralitet, którego zadaniem było nawoływanie do poprawy.

RlEwK2yoMdZrq

Rycina przedstawia podwyższoną scenę stojącą na miejskim rynku. Na scenie, na tronie siedzi mężczyzna, wokół niego stoi kilku mężczyzn. Scenę otaczają widzowie. W tle budynki miejskie i ratusz.

Architektura

W architekturze dominowały dwa style – romanizm, łączący funkcje sakralne i obronne, oraz gotyk, w którym budowle były majestatyczne i strzeliste. Miały one uświadomić człowiekowi potęgę Boską w opozycji do ludzkiej marności.

Słownik: