W jaki sposób dane nam są przedmioty?

Filozofia formułowała różne odpowiedzi na to pytanie. Można powiedzieć na przykład, że przedmioty są zjawiskami, czyli zjawiają się w naszym umyśle jako postrzeżenia. Zauważ, że dotyczy to jednak określonej grupy przedmiotów – zjawiać może się to, co ujmujemy za pomocą zmysłów – tak przynajmniej zjawisko rozumiane jest w empiryzmieempiryzmempiryzmie. Co jednak z przedmiotami ogólnymi, takimi jak wartości, np. dobro lub sprawiedliwość? Według niektórych – np. według Platona – mogą one być bezpośrednio dane naszej duszy, która może oglądać idee – np. ideę Dobra. Jeszcze inna odpowiedź mówi, że tego rodzaju przedmioty są nam dane tylko pośrednio. Możemy mianowicie posiąść je, obserwując pojedyncze dobre rzeczy i dochodząc do „dobra” na drodze indukcjiindukcjaindukcji. Husserl zadał w tym kontekście najogólniejsze z możliwych pytań – jak to się dzieje, że coś jest mi dane? Niezależnie od tego, czy tym czymś miałyby być jednostkowe rzeczy, wydarzenia, wartości, ludzie? Zwróć uwagę, że jest tylko jeden sposób, aby poznać jakikolwiek przedmiot – musisz zdać sobie sprawę, że jest ci dany. Innymi słowy, przedmioty są dane wyłączenie w świadomości – dlatego że myślę o pewnym człowieku, że przypominam sobie jakieś wydarzenie, że widzę krzesło, słucham muzyki lub czytam tekst. Przedmioty zjawiają się zatem w świadomości, są dane w jej aktach. Te zaś nie są nigdy „pustymi”, pozbawionymi przedmiotu przeżyciami. Nie ma „myślenia”, „patrzenia”, „wspominania”, jest tylko „myślenie o czymś”, „patrzenie na coś”, „wspominanie czegoś”. To fundamentalne dla fenomenologii Husserla odkrycie – wszystkie akty świadomości są ukierunkowane na jakiś przedmiot, czyli, jak mówi Husserl, intencjonalneintencjonalnośćintencjonalne.

Husserl rozróżnia więc w każdym przeżyciu naszej świadomości noemat, czyli przedmiot, na który jest ono ukierunkowane (np. człowiek, miłość, rozmowa), oraz noezę, czyli sam czysty akt świadomości, w którym się ona zjawia (np. widzenie, myślenie, wspominanie, itp.). Ów „przedmiot” (noemat) nie jest jednak tożsamy z istniejącą poza świadomością rzeczą. Nie ma on według Husserla żadnej ontologicznej podstawy w transcendentnym wobec świadomości świecie. Jest treścią aktu świadomości.

R1Djz9U59gHOx

Zdjęcie przedstawia salę wystawową. W szklanych gablotach znajdują się eksponaty: fragment kamiennej tablicy z tekstem oraz inne artefakty.

Do czego jednak Husserlowi służy takie rozróżnienie? Co miałoby ono wnieść do teorii poznania?

RFa2QISF8fiIL1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę o półdługich, kręconych włosach oraz gęstej brodzie z wąsami. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Ubrany jest w garnitur.

Zacznijmy od tego, że słowo „noeza” zapożyczył Husserl od Platona. Grecki filozof wyróżniał trzy rodzaje poznania. Pierwszym, najmniej wartościowym, było mniemanie (gr. doksa). Opierało się ono na spostrzeżeniu zmysłowym, będącym jedynie odbiciem prawdziwej rzeczywistości idei. W drugim rodzaju poznania idee dane były niejako pośrednio – poprzez rozumowanie (gr. dianoesis). Natomiast noesis polega na bezpośrednim oglądzie idei, jest wglądem w istotę rzeczy.

Zauważ, że u Platona noesis jest sposobem poznania pewnego specyficznego bytu – idei. Tymczasem Husserl rozumie ów bezpośredni wgląd w istotę rzeczy jako formułę każdego poznania, bez względu na to, co byłoby jego przedmiotem. Jak to rozumieć? 

Koncepcja noezy służyła Husserlowi do rozwiązania problemu filozoficznego – jak zagwarantować, aby poznanie było obiektywne, a nie subiektywne? Stanowiskiem filozoficznym, które tradycyjnie łączy się z obiektywizmemobiektywizmobiektywizmem jest realizmrealizmrealizm. Husserl uważał jednak, że jedynym, co jest nam dane w sposób oczywisty i niewątpliwy, jest świadomość. Nic, co istnieje poza nią, nie może być więc punktem wyjścia obiektywnej wiedzy (idealizm transcendentalnyidealizm transcendentalnyidealizm transcendentalny).

R1Wbstvg0lB7e1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma owalną twarz. Jego włosy są półdługie, falujące, starannie ułożone. Sięgają ramion. Mężczyzna ma wyraźnie zaznaczone brwi i wyraziste oczy. Jego nos jest duży. Mężczyzna ma niewielkie wąsy i krótką brodę tuż pod dolną wargą. Ubrany jest w obszerną, ciemną szatę. Pod szyją ma duży, biały kołnierz. W ręku trzyma kapelusz.

Jednakże koncepcje biorące świadomość za punkt wyjścia poznania prowadziły do subiektywizmu. Sprowadzały one bowiem poznanie do procesów psychicznych (psychologizmpsychologizmpsychologizm). To sprawiało z kolei, że prawda była zależna od kontekstu, w jakim poznanie się dokonywało (warunki, predyspozycje podmiotu itd.). Husserl stanął więc przed zadaniem ugruntowania w świadomości obiektywnego poznania.

Rozumował w ten sposób: skoro poznanie rzeczywistości jest uwarunkowane przez empiryczny kontekst procesu poznania – czyli to, kto poznaje, jak to robi, jakie jest to, co próbuje poznać – należy go „wyzerować”, usunąć, wziąć cały świat empiryczny w nawias.

R1XiSSZdyotOG1

Ilustracja przedstawia czarno-białe kratki z szarymi liniami między nimi. Kratki są ułożone prosto, ale powstaje złudzenie optyczne, przez które są postrzegane jako ułożone krzywo.

Po pierwsze, poznanie według fenomenologii miało sprowadzić empiryczny, transcendentny wobec świadomości przedmiot do fenomenufenomenfenomenu, czyli do sensu, jaki świadomość nadaje zjawiającemu się w niej przedmiotowi. Po drugie, sam poznający podmiot, żywy, uwikłany w biologiczny, społeczny i kulturowy kontekst człowiek, musiał zostać sprowadzony do czystej, apriorycznejapriorycznyapriorycznej świadomości. To wzięcie w nawias – pominięcie, zignorowanie, zawieszenie – świata empirycznego nazywane jest greckim terminem epoché lub redukcją fenomenologiczną.

W czystej świadomości może zjawić się tylko „oczyszczony” z empirycznego kontekstu przedmiot. Pozbawiony jest on tym samym wszelkiej indywidualności i przypadkowości, zostaje bowiem przekształcony w przypadek czystego gatunku (redukcja ejdetyczna). Poznanie fenomenologiczne – opis zjawiania się przedmiotów w czystej świadomości, jest zatem, podobnie jak w Platońskiej noesis, bezpośrednim wglądem w ich istotę.

R1TWJRKuyBWCB

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na nim biały kielich lub dwie zwrócone do siebie czarne twarze.

Słownik