Przeczytaj
Władysław Sikorski
Ten jeden z najwybitniejszych polskich wojskowych i polityków rywalizował z Józefem Piłsudskim jeszcze przed I wojną światową i w jej trakcie. Przed 1914 r. kierował jako prezes Związkiem StrzeleckimZwiązkiem Strzeleckim we Lwowie, był również wykładowcą taktyki w szkole wojskowej Związku Walki Czynnej (ZWC)Związku Walki Czynnej (ZWC), półjawnej organizacji zalegalizowanej przez władze Austro‑Węgier. W tej samej szkole Piłsudski uczył historii wojska. To były dwie różne osobowości: Piłsudski – szlachcic z ziemiańskiej rodziny bez wyższego wykształcenia, były zesłaniec na Syberię po spektakularnej ucieczce z więzienia, przywódca konspiracyjnej partii socjalistycznej z zaboru rosyjskiego, i Sikorski – syn wiejskiego organisty, austro‑węgierski oficer rezerwy, szanowany mieszczanin, inżynier na co dzień zajmujący się melioracją rzek, a w niedzielę zakładający mundur przysposobienia wojskowego. Nie znajdowali wspólnego języka, a dramatycznie i na zawsze poróżnili się w okresie Legionów. Józef Piłsudski przeszedł do legendy jako ich twórca i dowódca, ale prawda jest bardziej skomplikowana. Niewątpliwie dwie z trzech brygad legionowych (I i III) słuchały rozkazów Piłsudskiego (choć formalnie dowodził tylko jedną z nich – I Brygadą), a II Brygada znajdowała się wobec niego w opozycji. Wszystkie trzy podlegały Naczelnemu Komitetowi Narodowemu (NKN)Naczelnemu Komitetowi Narodowemu (NKN), ówczesnej reprezentacji różnych polskich stronnictw politycznych w zaborze austriackim. Departamentem Wojskowym w NKN kierował zaś Władysław Sikorski, formalnie był więc zwierzchnikiem Piłsudskiego. Wodzem naczelnym czuł się jednak Piłsudski. Kilka lat wzajemnych złośliwości zakończył tzw. kryzys przysięgowy, podczas którego Piłsudski nakazał podkomendnym odmówić złożenia przysięgi dochowania sojuszu Austro‑Węgrom i Niemcom, a Sikorski do złożenia tej przysięgi wezwał. Brygady I i III wykonały polecenie Piłsudskiego, a związana z Józefem Hallerem i Władysławem Sikorskim większość żołnierzy II Brygady – nie.
W wojnie polsko‑bolszewickiej obaj się zasłużyli. Józefa Piłsudskiego Sejm RP wybrał wcześniej Naczelnikiem Państwa i Wodzem Naczelnym, a Sikorski dowodził jedną z armii. Piłsudski opracował plan manewru, dzięki któremu wojska polskie weszły na tyły nacierających Rosjan i je rozbiły, ale 5 Armia Sikorskiego wcześniej przechwyciła w Ciechanowie sowiecką radiostację, której brak spowodował, że armie Rosjan straciły łączność między sobą.
Zanim Piłsudski przeprowadził zamach stanu w maju 1926 r., Sikorski zdążył być premierem i dwukrotnie ministrem – najpierw spraw wewnętrznych, a następnie spraw wojskowych. W czasie przewrotu majowegoprzewrotu majowego dowodził korpusem we Lwowie. Nie wysłał wojsk na pomoc rządowi, ale i nie pomógł Piłsudskiemu. Podkomendnym powiedział, że ich obowiązkiem jest przede wszystkim ochrona granicy z Rosją. Nie ukrywał, po czyjej stronie jest racja: w rozkazie wydanym do wojska napisał, że winno ono posłuszeństwo legalnemu rządowi i konstytucji, a nie zamachowcom. Władze sanacyjnesanacyjne odebrały Władysławowi Sikorskiemu dowództwo i pozostał generałem bez przydziału. Do września 1939 r. nie pozwolono mu wrócić do wojska. Zajął się więc pisaniem, podjął też studia wojskowe we Francji i razem z Ignacym PaderewskimIgnacym Paderewskim, Wincentym WitosemWincentym Witosem i Wojciechem KorfantymWojciechem Korfantym podpisał deklarację o przystąpieniu do opozycyjnego wobec sanacjisanacji bloku stronnictw prawicowych i centrowych (Front MorgesFront Morges).
We wrześniu 1939 r. po agresji ZSRS na Polskę Władysław Sikorski przez Rumunię przedostał się do Francji, gdzie Francuzi zaproponowali mu tworzenie polskiego wojska. Szybka klęska Rzeczpospolitej w wojnie z Niemcami skompromitowała piłsudczyków, ster rządów trafił więc w ręce opozycji. Sikorski został nowym premierem rządu Rzeczpospolitej już 30 września 1939 r., a miesiąc później również Naczelnym Wodzem.
W zasadzie wśród Polaków nie kwestionowano jego przywództwa aż do momentu, kiedy kilka dni po ataku Niemiec na Związek Sowiecki (w czerwcu 1941 r.) zaproponował utworzenie 300‑tysięcznej armii polskiej w ZSRS. Tymczasem dla dużej części emigracji Rosja sowiecka była takim samym wrogiem jak Niemcy. Sikorski rozumiał jednak, że Polska przestała być już najcenniejszym, bo jedynym, sojusznikiem Anglii (jak stało się po upadku podbitej przez Trzecią Rzeszę Francji). Jej miejsce zajęła właśnie Rosja stalinowska dysponująca wielkim potencjałem militarnym, która w dużej mierze przejęła na siebie prowadzenie wojny z Niemcami. Generał Sikorski uważał, że odtąd Polska oceniana będzie przez pryzmat jej stosunków z najważniejszym sojusznikiem państw walczących z Hitlerem, czyli ze Związkiem Sowieckim. Na zawarcie porozumienia polsko‑sowieckiego naciskali także Brytyjczycy. Efektem podpisanego w lipcu 1941 r. układu Sikorski–Majski była „amnestia” dla polskich jeńców, więźniów politycznych i zesłańców przetrzymywanych w obozach na terenie ZSRS oraz zgoda Józefa Stalina na utworzenie polskiej armii w Związku Sowieckim. Podobnie jak Sikorski postąpił rząd Czechosłowacji na emigracji w Londynie (w ZSRS powstał korpus Czechosłowacki, z którym rząd Edvarda BenešaEdvarda Beneša wrócił do kraju w 1945 roku). Ponieważ polskiemu premierowi zależało na jak najszybszym uwolnieniu przetrzymywanych w ZSRS Polaków, zdecydował się na zawarcie układu bez upoważnienia prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, co wywołało poważny kryzys w rządzie polskim na uchodźstwie.
Gen. Władysław Anders organizujący polskie oddziały w ZSRS był początkowo wielkim ich entuzjastą. W miarę jednak pogarszania się warunków aprowizacyjnych (zapewniane przez stronę sowiecką racje żywnościowe stawały się coraz mniejsze), ciągłego odwrotu Rosjan przed Niemcami oraz nastrojów antysowieckich wśród polskiego wojska i towarzyszących mu tysięcy polskich cywilów gen. Anders zaproponował Józefowi Stalinowi, że przeniesie polską armię do Iranu. Nie uzgodnił tego z Władysławem Sikorskim, tak więc premier i naczelny wódz został postawiony przed faktem dokonanym. Sikorski rozważał postawienie gen. Andersa przed sądem wojskowym, odebranie mu dowództwa, nie zrobił jednak tego, bo nie pozwalały na to nastroje wśród emigracji. Andersa, który odmówił współpracy z ZSRS, traktowano jak bohatera, natomiast Sikorskiego, który do tej współpracy doprowadził, uważano co najmniej za człowieka słabego, jeśli nie zdrajcę. Tymczasem to właśnie Władysław Sikorski po okryciu grobów zamordowanych polskich oficerów w KatyniuKatyniu odmówił uznania oficjalnych sowieckich tłumaczeń i zażądał niezależnego śledztwa Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w tej sprawie. Rosjanie oskarżyli go o współpracę z Trzecią Rzeszą i zerwali w kwietniu 1943 r. stosunki dyplomatyczne z rządem polskim na uchodźstwie.
W maju 1943 r. armia Andersa była już w Egipcie. Władysław Sikorski poleciał tam, aby dokonać inspekcji polskich sił na Bliskim Wschodzie i jednocześnie załagodzić nastroje w polskim wojsku. W dniu 4 lipca 1943 r. zginął w katastrofie lotniczej w Gibraltarze. Jej przyczyną był prawdopodobnie wadliwie działający ster wysokościowy, co spowodowało kilka innych katastrof tego modelu samolotu. W 2013 r. Instytut Pamięci Narodowej (IPN) umorzył śledztwo w tej sprawie, stwierdzając, że śmierć generała i innych ekshumowanych osób nastąpiła wskutek obrażeń typowych dla ofiar wypadków komunikacyjnych. Odrzucono teorie spiskowe o możliwość śmierci generała wskutek uduszenia, obrażeń postrzałowych, a nadto ran kłutych, ciętych lub rąbanych oraz wybuchu bomby.
Władysław Anders
Twórca polskiego wojska w Związku Sowieckim zapisał piękną kartę już jako oficer carskiej armii rosyjskiej w I wojnie światowej. Kilkakrotnie ranny, dwukrotnie odznaczony najwyższymi odznaczeniami i trzykrotnie awansowany, po rewolucji październikowej i rozpadzie państwa rosyjskiego zgłosił się do polskiego wojska. Brał udział w powstaniu wielkopolskim, a w wojnie 1920 r. dowodził pułkiem ułanów. W czasie zamachu stanu, który w maju 1926 r. przeprowadził Józef Piłsudski, pułkownik Anders był szefem sztabu, a potem faktycznym dowódcą sił rządowych. Nie został za to ukarany przez nową sanacyjną władzę, miał bowiem opinię wojskowego i fachowca bez powiązań partyjnych. Kilka miesięcy później Anders objął dowództwo brygady kawalerii.
We wrześniu 1939 r. już jako generał dowodził związkiem trzech brygad kawalerii. Ranny, dostał się do sowieckiej niewoli, nie trafił jednak do jednego z trzech obozów dla jeńców, skąd potem wywożono ich m.in. do Katynia. Przez cały czas przetrzymywano go w więzieniach śledczych w Moskwie i podobno proponowano mu wstąpienie do Armii Czerwonej. On to właśnie na mocy układu Sikorski–Majski w 1942 r. wyprowadził 78 tys. wojskowych i 37 tys. cywilów z ZSRS na Bliski Wschód, czym prawdopodobnie uratował im życie.
Polacy ewakuowali się ze Związku Sowieckiego tuż przed momentem zwrotnym w wojnie sowiecko‑niemieckiej. Rozpoczynała się właśnie wielomiesięczna bitwa o Stalingrad, która zakończy się klęską Niemców i będzie początkiem ich odwrotu na zachód. Gen. Anders nie wierzył w zwycięstwo ZSRS, nie wierzył też w ułożenie współpracy z Rosjanami. Niskie racje żywnościowe (choć takie same jak w Armii Czerwonej), które musiał jeszcze rozdysponowywać również między polskich cywilów gromadzących się w obozie wojskowym, brak butów, mundurów, broni, lekarstw – wszystko to interpretował jako celowe szykany Sowietów bądź zapowiedź klęski ZSRS. Do tego dochodziły jeszcze spory ze stroną sowiecką o to, kto jest, a kto nie obywatelem polskim, ponieważ NKWDNKWD nie pozwalało wstępować do polskiego wojska Białorusinom i Ukraińcom, którzy przed wojną byli obywatelami Rzeczpospolitej. W dodatku Stalin naciskał na jak najszybsze wysłanie na front nawet mniejszych pododdziałów, co Anders odbierał jako zamiar wykrwawienia Polaków. Poprosił o zgodę na przeniesienie armii do Iranu, na co Stalin się zgodził.
Władysław Sikorski miał o to do Andersa pretensje. Armia polska walcząca w obronie ZSRS miała być atutem w rozmowach ze Stalinem i umacniać pozycję Polski w obozie sojuszniczym. „Ja nie jestem Piłsudski i polityką się nie zajmowałem. Widziałem, że moim podwładnym w Rosji grozi zagłada i dlatego ich stamtąd zabrałem” – tak gen. Anders się bronił po latach.
Po raz drugi stał się częścią polskiej mitologii, gdy dowodzony przez niego II Korpus zdobył 18 maja 1944 r. silnie broniony przez Niemców klasztor na Monte Cassino. Te pozycje szturmowali wcześniej bez powodzenia Amerykanie, Anglicy Australijczycy, Nowozelandczycy, Hindusi i Algierczycy. Za cenę ponad tysiąca zabitych zajęli ją Polacy.
Władysław Anders chciał, by widziano w nim wojskowego bez związków partyjnych, ale paradoksalnie stał się symbolem wyborów politycznych. Po raz pierwszy, gdy utrudnił Sikorskiemu współpracę z ZSRS, a po raz drugi, gdy nie wrócił do Polski, w której władzę przejęli komuniści. Stał się wtedy sztandarowym przykładem dla wszystkich tych, którzy z nową władzą walczyli. Wybory te nie były oczywiste. Świadczy o tym najlepiej fotografia Władysława Andersa i Gustawa Paszkiewicza, przyjaciół o niemal identycznych życiorysach. Andres dowodził II Korpusem we Włoszech, Paszkiewicz był zastępcą dowódcy I Korpusu w Anglii. Brat Paszkiewicza znalazł się na jednej z list katyńskich, on sam jednak do Polski wrócił. Kierował m.in. zwalczaniem partyzantki antykomunistycznej na Białostocczyźnie, gdzie prowadzono szczególnie zacięte walki z oddziałami tzw. „żołnierzy wyklętych”. Gustaw Paszkiewicz stał na stanowisku, że jest żołnierzem i służy takiej Polsce, jaka jest, nawet jeśli jest ona komunistyczną dyktaturą. Władysław Anders natomiast umarł w Londynie w maju 1970 r. i został pochowany między swoimi żołnierzami na Monte Cassino.
Stanisław Mikołajczyk
W chwili śmierci Władysława Sikorskiego był wicepremierem w jego rządzie na uchodźstwie i jako przedstawiciel najsilniejszego ugrupowania, Stronnictwa Ludowego (SL), w sposób naturalny przejął kierowanie Radą Ministrów. Był kontynuatorem linii generała w polityce zagranicznej – tak jak on zdawał sobie sprawę, że stan relacji z Moskwą (najważniejszym sojusznikiem Zachodu w wojnie z Niemcami) określa pozycję Polski w obozie aliantów. O tym, że to ZSRS zdecyduje o przyszłym kształcie Polski i jej formie rządów, dowiedział się od Winstona Churchilla, premiera Wielkiej Brytanii. Ten ostatni po powrocie z konferencji Wielkiej Trójki w TeheranieTeheranie w styczniu 1944 r. spotkał się z Mikołajczykiem oraz Tadeuszem Romerem, ministrem spraw zagranicznych, i Edwardem Raczyńskim, ambasadorem polski w Londynie. Powiedział im, żeby nie mieli złudzeń: Anglia i Ameryka nie miały wystarczających sił na utworzenie drugiego frontu na Bałkanach, należało więc liczyć się z tym, że Polskę wyzwolą Rosjanie. Tymczasem Stalin był gotów rozmawiać z rządem polskim w Londynie, ale za cenę uznania linii Curzonalinii Curzona jako zachodniej granicy Związku Sowieckiego, co wiązało się z przyłączeniem do ZSRS wschodnich terenów II Rzeczypospolitej. Churchill przekonywał, że to jedyna szansa na zachowanie przez Polskę niepodległości: „Jeżeli to zaakceptujecie, będziecie mogli wrócić do kraju jako legalna władza. W przeciwnym razie porzucicie swoich ludzi w kraju.”
Mikołajczyk jednak zwlekał. Zdezorientowała go postawa Franklina Delano Roosevelta; prezydent Stanów Zjednoczonych wbrew temu, na co umówił się w Teheranie ze Stalinem, zapewniał Polaków, że Stany Zjednoczone nie dopuszczają nawet myśli o zmianie na niekorzyść Polski jej granicy wschodniej sprzed września 1939 roku. Miał w tym swój cel: w Stanach miało dojść do wyborów i Roosevelt liczył na poparcie Mikołajczyka oraz głosy Polonii amerykańskiej. Mikołajczyk zdecydował się polecieć do Moskwy dopiero pół roku po styczniowej rozmowie z Churchillem, w ostatnich dniach lipca 1944 roku. Wówczas Rosjanie zbliżali się już do Warszawy i Stalin polecił utworzyć Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWNPKWN), który natychmiast uznał za jedyną reprezentację polityczną Polski.
Tuż przed wylotem Mikołajczyk otrzymał depeszę od Tadeusza „Bora” Komorowskiego informującą, że wobec widocznego rozprężenia u Niemców Armia KrajowaArmia Krajowa (AK) przygotowywała się do zajęcia Warszawy przed wkroczeniem wojsk sowieckich. Zajęcie stolicy siłami AK Mikołajczyk oceniał jako umocnienie swojej pozycji przed spotkaniem ze Stalinem, tym bardziej, że wbrew naleganiom Churchilla nie zamierzał godzić się na linię Curzona. Gotów był natomiast rozmawiać o korekcie wschodniej granicy Polski i to nie od razu, ale po zakończeniu wojny. Stalin przyjął Mikołajczyka 3 sierpnia 1944 roku. Z każdą nadchodzącą z Warszawy wiadomością stawało się coraz bardziej oczywiste, że powstańcom nie udało się opanować miasta, a walki, które w nim trwały, zamieniają się powoli w masakrę ludności. Mikołajczyk mógł już tylko prosić ZSRS o ratunek i to zrobił.
Po powrocie do Londynu zaproponował Radzie Ministrów udanie się do kraju i rekonstrukcję rządu poprzez włączenie w jego skład komunistów, co miało być potwierdzeniem stanu rzeczy wynikającego z zajęcia Polski przez wojska sowieckie. Polska emigracja uznała go za kapitulantakapitulanta, Mikołajczyk podał się więc do dymisji, a wraz z nim inni ministrowie ze Stronnictwa Ludowego. Były premier rządu na uchodźstwie postanowił jednak wykorzystać wybory w Polsce, o których przeprowadzeniu zdecydowała Wielka Trójka w Jałcie w lutym 1945 roku. Uważał, że emigracja straciła sens, a trwanie za granicą oznacza bierność, czyli faktyczną zgodę na niechciane zmiany.
Jako przywódca Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) został wicepremierem w rządzie powołanym przez komunistów. Obawiał się tego, jak zostanie przyjęty w kraju, bo wielu Polaków na Zachodzie uznało go za zdrajcę. Zupełnie inaczej oceniano jednak jego decyzję w kontrolowanej przez Sowietów Polsce. Tu większość opinii publicznej uważała, że należy próbować wszelkich sposobów zachowania względnej suwerenności. W Polsce Stanisław Mikołajczyk wciąż był symbolem ciągłości Rzeczypospolitej i następcą Władysława Sikorskiego. W Warszawie w czerwcu 1945 r. przywitały go tłumy, podobnie było w Poznaniu kilka dni później. Tak to wydarzenie opisywał historyk Andrzej Paczkowski w książce Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty:
Podczas wiecu na pl. Wolności ludzie wygwizdali delegację PPR z partyjnym sztandarem i transparentem „Niech żyje prezydent Bierut”, krzyczeli za to: „Mikołajczyk na prezydenta” i: „Precz z bolszewikami”. A kiedy mówił, że przybył, aby pomóc dźwigać odbudowujące się państwo, tłum wołał: „Gdzie reszta?”. A potem z zachwytem przyjął odpowiedź wicepremiera: „Ja przybyłem pierwszy, za mną przyjdzie reszta”. Stał się nagle politykiem o największym poparciu społecznym, ale w kraju, w którym wolę ludu ogłaszali komuniści, było to jak wyrok.
Cytat za: Artykuł Ucieczka Stanisława Mikołajczyka, B. Maciejewska, Ale Historia, 9 lutego 2015, dostępny w internecie: wyborcza.pl.
Próba współpracy między PSL a komunistami trwała do 1947 roku. Pierwsze zachwianie wiary Mikołajczyka w możliwość demokratycznego współrządzenia przyszło wraz ze sfałszowanym przez komunistów referendum w 1946 r., a ostateczne po – także sfałszowanych – wyborach do sejmu w styczniu kolejnego roku. W tym samym czasie w innych krajach kontrolowanych przez Stalina dochodziło do podobnych wydarzeń. Tamtejsi opozycyjni politycy ludowi trafiali do aresztu, organizowano im pokazowe procesy. W Bułgarii przywódca Ludowego Związku Chłopskiego Nikoła Petkow został skazany na karę śmierci, a jego partię zdelegalizowano, w Rumunii na dożywocie skazany został przywódca Partii Narodowo‑Chłopskiej Iuliu Maniu. W tej sytuacji Stanisław Mikołajczyk podjął decyzję o ucieczce z Polski.
Po znalezieniu się w Stanach Zjednoczonych Mikołajczyk został działaczem tak zwanej Zielonej Międzynarodówki, czyli organizacji zrzeszającej stronnictwa chłopskie z Europy Środkowo‑Wschodniej. Przez pewien czas pełnił funkcję jej szefa. Podróżował po świecie z wykładami jako specjalista do spraw rolnictwa. Przy tej okazji dzielił się swoimi refleksjami na temat komunizmu, a opublikowane w 1948 r. wspomnienia Polska zgwałcona przez kilka tygodni utrzymywały się na liście bestsellerów w Stanach i zostały przełożone na kilkanaście języków. Zmarł w 1966 r. w Waszyngtonie.
Leopold Okulicki
Generał Kazimierz Sosnkowski wysłał Leopolda Okulickiego do Warszawy, aby wygasił akcję „Burza”akcję „Burza” i przypilnował, by nie doszło do powstania. Tymczasem Leopold Okulicki niemal wymusił na Komendzie Głównej Armii Krajowej jego rozpoczęcie.
Miał 17 lat, kiedy tuż przed maturą uciekł do Legionów. Walczył z Rosjanami, rozbrajał Niemców w 1918 r., bronił Lwowa przed Ukraińcami. Poranek 1 września 1939 r. zastał pułkownika Okulickiego na dyżurze w siedzibie Sztabu Generalnego. To on przyniósł wiadomość o wojnie marszałkowi Edwardowi Rydzowi‑Śmigłemu. Był członkiem Armii „Warszawa” dowodzonej przez gen. Juliusz Rómmla. Bronił potem stolicy w rejonie Blizne‑Jelonki, gdzie prowadził skuteczne kontrnatarcia. Dostał za to Złoty Krzyż Orderu Virtuti Militari.
Po kapitulacji polskich wojsk przeszedł do konspiracjikonspiracji. W listopadzie 1940 r. został komendantem głównym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na terenie okupowanym przez Rosjan. Trzy miesiące później we Lwowie aresztowało go NKWD. Historyk i żołnierz powstania warszawskiego Jan Ciechanowski w książce Powstanie warszawskie, powołując się na raport Okulickiego złożony rządowi w Londynie, napisał:
Przedstawił NKWD, ponoć we własnym i własnoręcznie spisanym zeznaniu z 4 maja 1941 roku, genezę Służby Zwycięstwu Polsce (SZP) i Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) oraz jego statut, organizację, zadania, plany i obsadę jego Komendy Głównej w Warszawie, łącznie z prawdziwymi nazwiskami i pseudonimami jej czołowych osobistości wraz z jego o nich opiniami. [...] Podawał też NKWD adresy kwater kontaktowych Komendy Głównej ZWZ w Warszawie [...]. Poza tym [...] przedstawił władzom sowieckim [...] jego ocenę ówczesnej sytuacji międzynarodowej oraz wnioski z niej wypływające, które przemawiały, w jego opinii, za podjęciem przez ZWZ współpracy z ZSRS.
Cytat za: Artykuł Leopold Okulicki, dostępny w internecie: wikipedia.org; za: J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, Bellona SA, Pułtusk – Warszawa 2009, s. 439-466.
Okulicki twierdził, że wiele tych nazwisk, pseudonimów, lokali konspiracyjnych oraz różnego rodzaju informacji dotyczących ZWZ i obsady Komendy Głównej NKWD znało jeszcze przed złożeniem przez niego zeznań, dlatego ujawnianie ich nie miało już znaczenia.
W armii, którą gen. Władysław Anders organizował w ZSRS, został szefem sztabu. Podobnie jak Sikorski, ale inaczej niż Anders bronił poglądu, że wojsko polskie za wszelką cenę musi zostać w Związku Sowieckim. Uważał, że ewakuować do Iranu trzeba tylko cywilów, chorych oraz żołnierzy niektórych specjalności wojskowych, którymi będzie można uzupełnić jednostki polskie w Afryce i Wielkiej Brytanii. Pod koniec maja 1944 r. gen. Kazimierz Sosnkowski, Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych, wysłał Leopolda Okulickiego do kraju ze specjalną misją. Chodziło o to, aby działania prowadzone w ramach akcji „Burza” ograniczyć do minimum, a główne siły Armii Krajowej uchronić przed ujawnieniem wobec Sowietów. Miały one pozostać w konspiracji, jednocześnie na Zachód miała zostać przerzucona jak najliczniejsza grupa żołnierzy w celu wzmocnienia tamtejszych Polskich Sił Zbrojnych w oczekiwaniu na trzecią wojnę światową. Okulicki przekazał dyspozycje Wodza Naczelnego, ale jednocześnie uznał je za błędne, wynikające z braku rozeznania w sytuacji w kraju. Przede wszystkim ocenił, że w Warszawie siły AK są wystarczające do samodzielnego opanowania miasta i utrzymania go przez kilka dni do momentu nadejścia Rosjan. Przekonał do tego poglądu dowództwo AK. Argumentował jednocześnie, że opanowanie Warszawy to ostatnia szansa postawienia Stalina przed faktem, że w stolicy Polski urzędują już władze niepodległego polskiego państwa.
Armia Krajowa dysponowała w Warszawie około 50 tys. żołnierzy, ale tylko mniej więcej jedna piąta z nich była uzbrojona. W efekcie w wielu miejscach doszło do podobnych sytuacji, jak ta relacjonowana później przez historyka Jana Ciechanowskiego, uczestnika szturmu na kompleks budynków sejmowych przy ul Wiejskiej. Z ponad 150 powstańców broń miało tylko kilkunastu, a przyszło im zaatakować ufortyfikowane budynki bronione przez ponad 250 Niemców. Dowódca rozumiał bezsens ataku, ale postanowił wykonać rozkaz, honorowo sam prowadząc grupę uderzeniową. Atakujący zginęli, zanim zdołali przebiec przez ulicę, a nieuzbrojona reszta oddziału próbowała się chronić w okolicznych kamienicach.
Po upadku powstania warszawskiego Leopold Okulicki pozostał w konspiracji. Tadeusz „Bór” Komorowski, zanim poszedł do niewoli, wyznaczył go na komendanta głównego AK. W styczniu 1945 r. Okulicki, na podstawie instrukcji rządu z listopada 1944 r., wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej, sugerując jej członkom prowadzenie ewentualnych dalszych działań w ukryciu. Chciał w ten sposób odebrać NKWD pretekst do zwalczania polskich żołnierzy i stosowania wobec nich represji. W wyniku prowokacji NKWD został zaproszony razem z innymi członkami Delegatury Rządu na rozmowy z Sowietami dotyczące zakończenia działań zbrojnych. Mimo kategorycznego rozkazu gen. Władysława Andersa postanowił je przyjąć. Został aresztowany razem z 15 innymi przywódcami AK i Państwa Podziemnego, a następnie wywieziony do Moskwy. Zmarł lub został zamordowany w więzieniu w Moskwie w grudniu 1946 roku.
Stefan Rowecki „Grot”
Ten urodzony w 1895 r. generał Wojska Polskiego od najmłodszych lat słynął z żarliwego patriotyzmu. Już jako nastolatek walczył z zaborcą – najpierw rzucając petardy w carskie patrole, później tworząc parawojskową organizację prześladującą Polaków współpracujących z zaborcą. W sierpniu 1914 r. zaciągnął się do Legionów tworzonych przez Józefa Piłsudskiego. Szybko zdobył stopień podporucznika, ale w maju 1915 r. został postrzelony i na wiele tygodni trafił do szpitala. Już w wolnej Polsce w czerwcu 1919 r. awansował do stopnia kapitana, a rok później majora. W 1920 r. walczył pod Kijowem Dubnem, Kownem i Łuckiem. W latach 20 rozpoczął karierę naukową, pisząc prace na temat wojskowości.
Po wybuchu II wojny trafił do Dęblina. W nocy z 17 na 18 września 1939 r. przegrał bitwę o Tomaszów, następnie przedostał się do Warszawy. Liczył na ucieczkę na Zachód, by tam kontynuować walkę z Niemcami, jednak na rozkaz gen. Michała Karaszewicza‑Tokarzewskiego pozostał w kraju. Zaczął rozbudowywać tajną organizację Służba Zwycięstwu Polski, która wkrótce została przemianowana na Związek Walki ZbrojnejZwiązek Walki Zbrojnej. Rowecki cieszył się ogromnym zaufaniem gen. Władysława Sikorskiego, który w czerwcu 1941 r. mianował go komendantem ZWZ. Przez cały czas święcie wierzył w słuszność kontynuowania walki z okupantem. Tak zwrócił się do swoich żołnierzy:
„W przyszłej zaciętej walce o Wolną i Wielką Polskę w sposób najbardziej doskonały musi być urzeczywistnione hasło: „Naród pod bronią”, podobnie jak to było we wrześniowej obronie Warszawy, a później w walce konspiracyjnej, gdzie zmieszali się żołnierze z cywilnymi obywatelami i obywatelkami Kraju, jednakowe ponosząc ofiary i wspólne osiągając powodzenia. Niepodległość utracona w przegranej kampanii tylko w walce może być odzyskana.“
Cytat za: Stefan Rowecki w relacjach, Tomasz Szarota, redakcja naukowa, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1988, s. 24-25.
Generał Rowecki dążył do zjednoczenia wszystkich organizacji podziemnych w jedno konspiracyjne wojsko. W lutym 1942 r. powstała Armia Krajowa, a on został jej komendantem. Pod koniec tego samego roku otrzymał również stanowisko Delegata Ministra Obrony na kraj. Planował powszechne powstanie, które miałoby zwiększyć szansę na zwycięstwo nad Niemcami. Działalność gen. Roweckiego spowodowała, że stał się najbardziej poszukiwanym przez GestapoGestapo Polakiem. W czerwcu 1943 r. wydali go działający w szeregach AK agenci tajnej hitlerowskiej policji. Rowecki został aresztowany i przewieziony do Berlina. Odrzucił propozycję współpracy i trafił do obozu w Sachsenhausen. Po wybuchu powstania warszawskiego szef niemieckiej policji Heinrich Himmler nakazał egzekucję generała. Rowecki zginął prawdopodobnie między 2 a 7 sierpnia 1944 roku. Jego ciała nigdy nie odnaleziono.
Kazimierz Sosnkowski
Wychowany w duchu głębokiego patriotyzmu, wstąpił w 1905 r. do Polskiej Partii Socjalistycznej, w której poznał Józefa Piłsudskiego. Z przyszłym Marszałkiem połączyła go głęboka przyjaźń. Po wybuchu I wojny światowej w Legionach został komendantem I Pułku piechoty, a następnie I Brygady. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pełnił funkcję wiceministra obrony, a w sierpniu 1920 r. podczas ataku bolszewików dowodził obroną Warszawy. Na początku lat 20. XX w. zasiadał na stanowisku ministra spraw wojskowych, natomiast w czasie przewrotu majowego nie opowiedział się za żadną ze stron. Jednak wywołany sytuacją w kraju stres doprowadził do do próby samobójczej. W konsekwencji po powrocie do zdrowia został odsunięty od polityki i dowodzenia.
W 1939 r. przydział otrzymał dopiero 10 września, kiedy zaczął dowodzić frontem południowym, biorąc udział w wielu walkach. W obliczu klęski Lwowa rozwiązał swój odział i w przebraniu przedostał się na teren Węgier, skąd udał się do Paryża. Został zastępcą prezydenta Rzeczpospolitej, jednocześnie piastował w rządzie gen. Władysława Sikorskiego stanowisko wicepremiera i ministra stanu. Do czerwca 1940 r. był również Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej. Nie zaakceptował układu Sikorski–Majski i na znak protestu zrezygnował wówczas ze stanowiska w rządzie. Na powrót do polityki zdecydował się po tragicznej śmierci gen. Sikorskiego, został wtedy wybrany na Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. Zdecydowanie uważał, że państwo polskie nie powinno wiązać się żadnymi układami ze Związkiem Sowieckim, który oceniał jako wrogi kraj, był też przeciwny wybuchowi powstania warszawskiego. Kiedy do niego doszło, stanowczo prosił o wsparcie wojska alianckie, jednak bez rezultatu. We wrześniu 1944 r. zrezygnował więc ze swoich funkcji. Wyemigrował do Kanady, gdzie w 1969 r. zmarł.
Tadeusz Komorowski „Bór”
Rówieśnik Stefana Roweckiego, podczas I wojny światowej walczył na frontach rosyjskim i włoskim, a do formującego się Wojska Polskiego wstąpił w 1918 roku. W czasie wojny polsko‑bolszewickiej początkowo dowodził 12. pułkiem ułanów, jednak 31 sierpnia 1920 r. został ranny. Po powrocie na pole bitwy został zastępcą dowódcy 9. pułku ułanów.
Pasją Komorowskiego było jeździectwo. W 1924 r. wziął nawet udział w igrzyskach olimpijskich w Paryżu, a w 1936 r. pełnił funkcję kierownika ekipy polskich jeźdźców na olimpiadzie w Berlinie, podczas której wywalczyła ona drużynowo drugie miejsce. W lipcu 1926 r., już po przewrocie majowym, został komendantem Szkoły Podoficerów Zawodowych Kawalerii we Lwowie.
Od 3 września 1939 r. dowodził odcinkiem obrony od Góry Kalwarii do Dęblina, a po klęsce kampanii wrześniowej pozostał w kraju i kontynuował walkę w konspiracji. W lutym 1940 r. został komendantem ZWZ obszaru Kraków – Śląsk, a kilka tygodni później zastępcą gen. Stefana Roweckiego. Mimo aresztowania w kwietniu 1941 r. przez Gestapo Tadeusz Komorowski zdołał uciec, a po powrocie do Warszawy został Komendantem Głównym ZWZ.
Po aresztowaniu w czerwcu 1943 r. Stefana Roweckiego to Komorowski objął dowództwo w Armii Krajowej, a w listopadzie tego roku. zainicjował operację „Burza” skierowaną przeciw Niemcom na dawnych ziemiach II Rzeczypospolitej. W obliczu zbliżającego się do Warszawy frontu wschodniego wraz z Leopoldem Okulickim i Tadeuszem Pełczyńskim podjął decyzję o rozpoczęciu powstania warszawskiego. Dnia 25 lipca 1944 r. gen. Komorowski nadał do Londynu depeszę:
„Jesteśmy gotowi w każdej chwili do walki o Warszawę. Przybycie do tej walki Brygady Spadochronowej będzie miało olbrzymie znaczenie polityczne i taktyczne. Przygotujcie możliwość bombardowania na nasze żądanie lotnisk pod Warszawą. Moment rozpoczęcia walki zamelduję”.
Cytat za: Powstanie Warszawskie, Warszawa 2004, Oficyna Wydawnicza "Rytm", s. 27.
Powstańczy zryw zakończył się klęską po 63 dniach krwawych walk. Zginęło ok. 18 tys. powstańców i ok. 180 tys. cywilów. Po upadku powstania Tadeusz Komorowski przetrzymywany był w niemieckich oflagachoflagach, a w ostatnich dniach wojny przewieziono go do Szwajcarii. Po zakończeniu wojny przyjechał do Londynu, gdzie został mianowany Naczelnym Wodzem; funkcję tą pełnił do 1946 roku. W latach 1947‑1949 był premierem polskiego rządu na emigracji. Zmarł w 1966 r. w Londynie.
Słownik
operacja wojskowa podjęta przez Armię Krajową przeciwko wojskom niemieckim; rozkaz rozpoczęcia akcji wydał w listopadzie 1943 r. Komendant Główny AK gen. Tadeusz Bór‑Komorowski; do zrealizowania akcji konieczne było odtworzenie części dywizji i pułków walczących w 1939 r., co miało symboliczne znaczenie i podkreśliło nieprzerwaną ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, ale też skutkowało oficjalnym uznaniem Armii Krajowej za wojska sprzymierzone
polska konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona 14 lutego 1942 r. w wyniku przekształcenia Związku Walki Zbrojnej i kontynuująca jego działalność; dalekosiężnym celem Armii Krajowej było przygotowanie i, w sprzyjającej sytuacji militarnej, przeprowadzenie powstania powszechnego; w ramach walki bieżącej AK prowadziła działalność propagandową, wywiadowczą, dywersyjno‑sabotażową oraz partyzancką
zawiązane w 1936 r. w szwajcarskiej miejscowości Morges porozumienie działaczy polskich stronnictw prawicowych i centrowych; z inicjatywą jego utworzenia wyszli gen. Władysław Sikorski i Ignacy Paderewski, a celem miała być walka z dyktaturą sanacyjną
skrót od niemieckiej nazwy Geheime Staatspolizei (tajna policja państwowa) – utworzona w 1933 r. policja polityczna Trzeciej Rzeszy, połączona w 1935 r. z SS, (czyli Die Schutzstaffel der NSDAP - oddział ochronny NSDAP) paramilitarną organizacją nazistowską, podlegającą partii nazistowskiej
określenie tej strony, która skapitulowała przed wrogiem; ale także określenie osoby rezygnującej, poddającej się w obliczu trudności
pierwsza konferencja (28 listopada 1943 – 1 grudnia 1943 r.) wielkiej trójki: Winstona Churchilla reprezentującego Wielką Brytanię, Franklina D. Roosevelta, prezydenta Stanów Zjednoczonych, oraz Józefa Stalina, dyktatora ZSRS. Podczas konferencji przywódcy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej postanowili, że powojenna granica polsko‑radziecka przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona. Oznaczało to utratę przez Polską blisko połowy przedwojennego terytorium na rzecz sowietów, w tym tak ważnych ośrodków polskiej kultury jak Lwów i Wilno. W zamian Polska miała otrzymać część ziem wschodnich Niemiec, Prus Wschodnich i Gdańsk. Decyzje podjęte przez wielką trójkę w sprawie polskiej nie zostały podane do publicznej wiadomości, ani nie poinformowano o nich polskich władz na uchodźstwie.
(z łac. conspiratio – zgoda, zmowa) tajna działalność skierowana przeciwko istniejącej władzy
proponowana linia rozgraniczenia wojsk polskich i bolszewickich zaproponowana w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona; linia przebiegała od Grodna przez Jałówkę, Niemirów, Brześć, Dorohusk, na wschód od Hrubieszowa, dalej na Kryłów, skąd na zachód od Rawy Ruskiej i na wschód od Przemyśla aż do Karpat
utworzony w sierpniu 1914 r. w Krakowie organ polityczny o orientacji proaustriackiej, powstały w wyniku porozumienia polskich środowisk konserwatywnych i demokratycznych; miał być najwyższą władzą wojskową, polityczną i skarbową dla Polaków zamieszkujących Galicję
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (ros. wymowa: Narodnyj komissariat wnutriennich dieł SSSR); instytucja pełniąca funkcję policji politycznej w państwie sowieckim w latach 1934–1946
(skrót od niem. Offizierslager für kriegsgefangene Offiziere) niemiecki obóz jeniecki, w którym przetrzymywano wziętych do niewoli oficerów
samozwańczy, zależny od ZSRS, tymczasowy organ władzy wykonawczej w Polsce, działający od 21 lipca do 31 grudnia 1944 r. na obszarze zajmowanym przez Armię Czerwoną po okupacji niemieckiej; w skład PKWN wchodzili polscy działacze komunistyczni oraz lojalni wobec Sowietów, formalnie bezpartyjni działacze polityczni; PKWN powstał w Moskwie i był sterowany politycznie przez Józefa Stalina, na jego czele stał formalnie bezpartyjny Edward Osóbka‑Morawski; siedzibą PKWN był Lublin
rozpoczęte 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu powstanie polskich mieszkańców Prowincji Poznańskiej przeciwko Niemcom; celem Polaków było przyłączenie dawnych ziem zaboru pruskiego do niepodległej już wówczas Polski
nielegalne obalenie rządu przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników, dokonane w maju 1926 r.; w wyniku tego wydarzenia doszło w Polsce do powstania autorytarnej formy rządów; w wyniku walk zginęło 379 osób (215 żołnierzy i 164 osoby cywilne), a około tysiąc zostało rannych
(łac. sanatio - uzdrowienie) w Polsce międzywojennej potoczna nazwa obozu rządzącego w latach 1926–1939; powstał on z inicjatywy Józefa Piłsudskiego i działał pod jego przewodnictwem; nazwa ugrupowania związana była z głoszonym przez zwolenników Piłsudskiego hasłem „sanacji moralnej” - naprawy moralnej oraz życia publicznego w Polsce
zbrodnia popełniona przez funkcjonariuszy radzieckiej policji politycznej (NKWD) przez rozstrzelanie wiosną 1940 r. co najmniej 21 768 obywateli Polski (w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej), na mocy decyzji najwyższych władz ZSRS z 5 marca 1940 r. (tzw. „decyzja katyńska”). Egzekucji ofiar, uznanych za „wrogów władzy sowieckiej”, NKWD dokonywało przez strzał w tył głowy z broni krótkiej. W 1943 r. rozpoczął się okres fałszowania i zatajania zbrodni katyńskiej, co jest określane przez historyków mianem „kłamstwa katyńskiego”.
paramilitarna organizacja powstała we Lwowie i działająca w latach 1910–1914, której zadaniem było kształcenie patriotyczne oraz przygotowywanie wojskowe Polaków; stanowił podstawę do tworzenia struktur wojskowych Legionów Polskich
polska konspiracyjna organizacja wojskowa założona w czerwcu 1908 r. we Lwowie przez działaczy Organizacji Bojowej PPS z inicjatywy Józefa Piłsudskiego; miała charakter ponadpartyjny, a jej misą było przygotowanie kadr i organizatorów przyszłego powstania zbrojnego przeciwko Rosji
polska konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona przez rząd RP na obczyźnie we wrześniu 1939 r. w miejsce Służby Zwycięstwu Polski, stanowiąca część Sił Zbrojnych RP i podlegająca rozkazom Naczelnego Wodza; 14 lutego 1942 r. została przekształcona w Armię Krajową
Słowa kluczowe
II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie, armia Andersa, Armia Krajowa, powstanie warszawskie, alianci, układ Sikorski–Majski, operacja Burza
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.
O. Terlecki, Generał Sikorski, Kraków 1981.
A. L. Sowa, Kto wydał wyrok na miasto. Plany operacyjne ZWZ‑AK (1940–1944) i sposoby ich realizacji, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.