Przeczytaj
Uwłaszczenie chłopówUwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich
Na Zachodzie, gdzie praktycznie u schyłku średniowiecza zniesiono poddaństwo osobiste, proces uwłaszczenia dokonywał się przez dziesięciolecia w drodze wykupywania ziemi. Czasem bywał on gwałtownie przyspieszany, jak w okresie rewolucji francuskiej, kiedy skonfiskowane dobra kościelne i szlacheckie odsprzedano chłopom. Z kolei w Anglii nastąpił proces odwrotny: w wyniku ogradzaniaogradzania w XVIII w. 3/4 gruntów ornych znalazło się w rękach wielkich właścicieli ziemskich. W Europie Wschodniej uwłaszczenie chłopów było znacznie większym problemem. Bardzo długo byli oni pozbawieni samodzielności prawnej, a o prawie i ustroju państwa decydowała tu wyłącznie szlachta. Konieczność wypłacenia ziemianom odszkodowań za przekazane grunty powodowała, że uwłaszczenie było operacją finansową na gigantyczną skalę.
Jak myślisz, dlaczego organizowano takie publiczne odczyty? Dlaczego czyta tylko jedna osoba?
Na ziemiach polskich uwłaszczenie chłopów najwcześniej dokonało się w zaborze pruskim, gdzie w 1808 r. władze rozpoczęły eksperyment z uwłaszczeniem w dobrach państwowych. W 1811 r. zainicjowano je w majątkach prywatnych, co należącą wówczas do Księstwa Warszawskiego Wielkopolskę objęło dopiero w roku 1823. Założeniem pruskiego uwłaszczenia było dopuszczenie do niego jedynie bogatych włościanwłościan. Wyłączenie z tego procesu ludności bezrolnej i małorolnej miało tę zaletę, że mogła ona pozostać siłą roboczą dla wielkich majątków. Aż do 1850 r. uwłaszczyć się mogli tylko chłopi, których stać było na zapłacenie odszkodowania, i to za zgodą właściciela ziemskiego. Po Wiośnie Ludów, gdy rząd pruski dojrzał w chłopach sojusznika, warunki złagodzono, uruchomiono korzystne kredyty i zniesiono konieczność zgody pańskiej. Proces uwłaszczenia trwał do lat 80. XIX w. W rezultacie powstały duże gospodarstwa chłopskie, a areałareał wielkiej własności ziemskiej powiększył się o grunty nieuwłaszczone oraz tzw. grunty serwitutoweserwitutowe, czyli dotychczas użytkowane przez całą wieś bez opłat (zwykle pastwiska i lasy).
W zaborze austriackim uwłaszczenie przeprowadzono w czasie Wiosny Ludów, w roku 1848. Na mocy ustawy chłopi przejęli na własność grunty użytkowane w chwili jej wydania. Część odszkodowań pokryli włościanie, resztę zaś państwo.
Dlaczego chłopi zdecydowali się ufundować pomnik Aleksandra II? O czym to świadczy?
W zaborze rosyjskim sprawa uwłaszczenia miała charakter polityczny. Mówiono o nim już w czasie powstania listopadowego, chcąc w ten sposób pozyskać chłopów. Projekty sfinansowania odszkodowań z dobrowolnej kwesty pokazują, że ówcześni politycy zupełnie nie zdawali sobie sprawy z ogromu problemu. W 1863 r., w trakcie powstania styczniowego, powstańczy Rząd Narodowy ogłosił uwłaszczenie, ale trudno było je przeprowadzić w kraju opanowanym przez zaborcę. Wydany przez cara Aleksandra II dekret z marca 1864 r. nie ustępował zasadom powstańczym, a co ważniejsze – ogłoszony został przez faktyczną władzę. Przewidywał on zniesienie powinności wsi względem dworu, nadanie chłopom na własność nie tylko gruntów użytkowanych, ale także skonfiskowanych ziemianom biorącym udział w powstaniu styczniowym, oraz nadanie ziemi osobom bezrolnym. W efekcie areałareał gruntów chłopskich wzrósł o 8 proc. Utrzymano też serwituty. Chłopi nie płacili odszkodowań, a dotychczasowi właściciele otrzymali tzw. listy zastawnelisty zastawne, które miały być stopniowo wykupywane przez państwo. System ten był dla ziemian niekorzystny, gdyż obligacje szybko straciły na wartości z powodu niestabilności rosyjskiej waluty. Z kolei ściągany od chłopów podatek gruntowy, z którego spłacano obligacje, sprawił, że uwłaszczenie było niezwykle opłacalne dla skarbu rosyjskiego. Powołano również namiastkę samorządu wiejskiego – choć podporządkowany władzom, stanowił on jedyną formę samorządu w Kraju Nadwiślańskim. Celem reformy rolnej było pozyskanie chłopstwa dla państwa. Służyć temu też miała rosyjska szkoła i podkreślanie na każdym kroku cesarskich dobrodziejstw dla polskiego ludu. Zamiary te jednak się nie powiodły. Szkoła nie spełniła swego rusyfikacyjnego zadania, a inteligencja, uformowana ze szlachty „wysadzonej z siodła”, czyli podupadłej wskutek represji i konfiskat, odnosiła się do zaborcy z nienawiścią. Nie rozwiązano także problemu przeludnienia wsi – spadek śmiertelności wywołał lawinowy przyrost ludności. Coraz większa liczba chłopów bezrolnych napływała do miast, gdzie tworzyli oni podatne na socjalistyczną agitację masy robotników.
Dlaczego powstańcom styczniowym zależało na uwłaszczeniu chłopów?
Generalną korzyścią z uwłaszczenia było zniesienie resztek systemu feudalnego. Jednak w poszczególnych zaborach proces ten miał różne następstwa. W zaborze pruskim, gdzie reforma uwłaszczeniowa trwała kilkadziesiąt lat, powstały duże gospodarstwa rolne wykorzystujące pracę najemną i dysponujące środkami na inwestycje i wdrażanie nowych technologii. Podniosły się też kultura rolna oraz poziom życia wsi. W zaborach austriackim i rosyjskim ziemię nadano chłopom na mocy jednorazowych dekretów, bez odszkodowań, wskutek czego wzrosła liczba małych gospodarstw, które w kolejnych pokoleniach ulegały coraz dalszym podziałom, co tylko pogłębiało ubóstwo wsi.
Słownik
(z łac. area – powierzchnia, plac) powierzchnia gruntów zajętych pod uprawę ziemi
dłużny papier wartościowy emitowany przez bank hipoteczny, wystawiany imiennie bądź na okaziciela
zjawisko mające miejsce w Anglii i Irlandii i polegające na odbieraniu ziemi ubogiej ludności chłopskiej oraz wypędzaniu dzierżawców z gruntów ornych, zmienianych na pastwiska i plantacje lnu; pojawiło się w XIII w., ale największe rozmiary osiągnęło na przełomie XVIII i XIX w.
(z łac. servitus, D. servitutis – służenie) uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich gruntów folwarcznych, łąk i lasów, wywodzące się z okresu feudalnego
nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi, z którym wiąże się zniesienie obowiązków względem pana feudalnego, tj. pańszczyzny, darmoch i czynszu
mieszkaniec wsi zajmujący się rolnictwem; wieśniak, rolnik
Słowa kluczowe
uwłaszczenie, Aleksander II, chłopi, powstanie styczniowe, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami, serwituty
Bibliografia
Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795–1864, oprac. S. Kieniewicz, T. Mencel, W. Rostocki, Warszawa 1956.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 34, Sprawa chłopska w XIX wieku na ziemiach polskich w okresie reform uwłaszczeniowych, oprac. K. Śreniowska, Warszawa 1958.
Polska w latach 1795–1864. Wybór tekstów źródłowych do nauczania historii, wybór i oprac. I. Rusinowa, Warszawa 1986.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.