Historiozofia i różne wizje rozwoju

R1K3rpkcLOzZH

Ilustracja przedstawia ruiny starożytnej budowli. Składa się z wielu kolumn oraz części dachu. Budynek znajduje się na porośniętym trawą wzniesieniu.

RC1WYSRVeaHdd1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia dojrzałego mężczyzny. Ma pociągłą twarz ze zmarszczkami oraz półdługie, zaczesane na bok włosy.

Dyscypliną filozoficzną, która zajmuje się badaniem prawidłowości w procesie dziejowym, jest historiozofiahistoriozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)historiozofia. Jest to dziedzina, która zakłada, że dzieje ludzkie (czy szerzej: dzieje świata) mają konkretny sens i że realizuje się w nich pewien ogólny cel. Sensem jest zazwyczaj upowszechnianie jakichś wartości, dzięki którym spełnione zostaną określone cele. Jeśli za sens dziejów uznamy upowszechnianie się idei republikanizmu i konstytucjonalizmu, to celem dziejów będzie osiągnięcie takiego stanu, w którym wszystkie narody będą żyły w powszechnym braterstwie i wieczystym pokoju. Jeśli za sens uznamy np. rozpowszechnianie religii chrześcijańskiej, to celem okaże się zbawienie całej ludzkości. W tym znaczeniu historiozofia jest dziedziną filozoficznądziedziny filozoficznedziedziną filozoficzną zakładającą, że dzieje ludzkie są procesem sensownym, w wyniku którego ludzkość dąży do osiągnięcia pewnego stanu. Niezmiernie ważne jest więc także pojęcie podmiotu dziejów, który realizuje wspomniany sens i cel. Podmiot ten bywał w filozofii historii wskazywany różnorodnie. Mogły być nim pojedyncze osoby, przyczyniające się do jego realizacji, mogły to być poszczególne narody, spośród których każdy dokonał czegoś istotnego w danej epoce, a w końcu – za podmiot bywała uznawana także cała ludzkość.

R1Yr9A6QFSEYD1

Ilustracja przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie czoło, krótkie, zaczesane do tyłu, siwe włosy. Nos mężczyzny jest orli, policzki zapadnięte. Mężczyzna ma surdut ze stójką. Na jego szyi wisi na szerokiej szarfie medal z symbolem orła białego.

Przy takim ujęciu zagadnienia od razu zauważamy, że zachodzący w dziejach rozwój opiera się na pewnych tendencjach. Oznacza to, że historiozofia poszukuje także mechanizmów dziejowych, stałych procesów i powtarzalnych motywów. Dzięki nim może określić, czy zachodzący rozwój ma charakter progresywny, czy też regresywny. Jeśli wraz z upływem stuleci diagnozuje się progres ludzkości, oznacza to, że w swej historii zyskuje ona na doskonałości.

W tym przypadku, przy porównaniu procesu dziejowego do wykresu matematycznego, przypomina on linię wykrzywiającą się w górę. Jeśli jednak badacz dochodzi do wniosku, że wraz z upływem czasu świat, ludzkość, życie społeczne czy kondycja ludzka ulegają degeneracji, to mówimy o koncepcji regresywnej, a więc o upadku człowieka. Wtedy wspomniany wykres przypomina linię prostą, która mniej lub bardziej kieruje się w dół.

R111qbFsF9sPy1

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on owalną twarz. Jego oczy są wyraziste. Mężczyzna ubrany jest w płaszcz z futrzanym kołnierzem. Na głowie ma dużą, futrzaną czapkę. Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma on owalną twarz. Jego oczy są ciemne, wyraziste. Nos proporcjonalny. Mężczyzna ma na głowie ufryzowaną perukę z lokami. Ubrany jest w arystokratyczny strój.

Postęp i regres (prosta linia zmierzająca w górę czy w dół, zatem mowa o linearnej koncepcji dziejów) nie są jednak jedynymi modelami historiozoficznymi. Można wskazać też model, który przypomina okrąg czy koło. Tak jest na przykład w wizji dziejów wynikającej z religii chrześcijańskiej. Oto bowiem człowiek, na skutek grzechu pierworodnego, oddala się od Boga, musi podjąć swą trudną wędrówkę poprzez dzieje, aby później, podążając za naukami chrystusowymi, powtórnie pojednać się z Bogiem. W ten sposób ludzkość zatacza jedno, duże koło. Innym modelem byłaby spirala czy też sprężyna. Oznaczałoby to, że ludzkość zatacza w dziejach wielkie okręgi w swym rozwoju, lecz po każdym takim cyklu znajduje się o stopień wyżej. Jeśli na przykład uznamy, że w swoich dziejach każdy naród przechodzi przez te same etapy rozwojowe, po czym znika z kart historii, to jest to rozwój właśnie po spirali, gdyż na miejscu takiego narodu pojawia się kolejny naród, który zaczyna w miejscu, gdzie dobiegła końca historia poprzednika, dysponując przy tym jego osiągnięciami.

Cykliczna wizja świata

RZLdRIwotJ9o01

Rycina przedstawia postać dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła, widać na niej liczne zmarszczki. Mężczyzna ma falujące włosy, gęstą brodę i wąsy. Ubrany jest w długą, udrapowaną szatę. Wspiera się na długim kiju.

Pewnym specyficznym modelem, jaki można spotkać w namyśle nad dziejami, jest model cykliczny. Rozważmy prosty eksperyment myślowy. Otóż życie każdego z nas składa się z pewnego zestawu wydarzeń, które są ze sobą połączone związkiem przyczynowo‑skutkowym. Idąc dalej – cała historia świata składa się właśnie z takich wydarzeń połączonych tym samym, logicznym związkiem. Możemy oczywiście zakładać, że proces ten nigdy się nie rozpoczął i nie będzie mieć końca (jest to tzw. „infinityzm historyczny”) lub że będzie miał swój koniec, tak jak miał swój początek (tzw. „finityzm historyczny”). Otóż cały nasz eksperyment polega na tym, abyśmy spróbowali pomyśleć, że koniec świata jest zarówno jego początkiem. Czy też inaczej: że cała rzeczywistość, gdy przejdzie już wszystkie możliwe przemiany, następujące w niej w sposób logiczny i uporządkowany, rozpocznie się na nowo, a wszystkie wydarzenia, jakie miały w niej miejsce, powtarzać się będą w nieskończoność, dokładnie w tej samej kolejności. Oznaczałoby to, że wszystko, co każdego z nas do tej pory spotkało, a także to, co dopiero przed nami, będzie się wiecznie powtarzać. Ci sami oskarżyciele, korzystając z tych samych, absurdalnych zarzutów, doprowadzą do skazania Sokratesa na śmierć, Rzym zwycięży Kartaginę pod Zamą w 202 r. p.n.e., a wojska Jagiełły – Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 r., a także ten sam Hitler rozpęta wielką wojnę światową jesienią 1939 r., by niespełna sześć lat później strzelić sobie w głowę.

Cykliczna wizja świata prowadzi do szeregu cennych spostrzeżeń. Zauważmy, że z jej perspektywy uprawianie historiozofii nie ma najmniejszego sensu. Filozofia historii nie jest w stanie odpowiadać na pytanie dotyczące postępu ludzkości. Nie da się przecież ocenić, czy ludzkość się rozwija, czy ulega degeneracji, gdy dosłownie wszystkie związane z nią wydarzenia nawracają cyklicznie. Nie ma tu żadnego wydarzenia, które byłoby punktem odniesienia, aby wartościować naszą historię. Nie ma też sensu pytanie o finityzm i infinityzm historyczny, gdyż cała historia jest niejako „zapętlona”, więc w zasadzie nie posiada czegoś takiego, jak początek czy koniec. Wynika stąd także bardzo ważne pytanie praktyczne – czy nasze starania mają jakikolwiek sens, jeśli wszystko, co się wydarzy, podlega logicznym prawom, a do tej pory wydarzyło się już nie raz i będzie się wydarzać stale? Czy w ogóle pojęcia „przyszłość” i „przeszłość” mają jeszcze jakiś sens, skoro to, co jest naszą przeszłością, powtórzy się w przyszłości, kiedy świat zatoczy w dziejach kolejne, pełne koło?

Powyższe rozstrzygnięcia i wątpliwości są uzasadnione. Stoicy, którzy podzielali cykliczną wizję świata, w swojej refleksji skupili się na przedstawieniu struktury bytu, sposobu jego istnienia, nie zaś na poszukiwaniu sensu dziejów ludzkości. Uprawiali raczej fizykę niż historiozofię. Nieprzypadkowo skupili się właśnie na tym, ponieważ w ich czasach nie było jeszcze intelektualnych warunków, by uprawiać rozwiniętą filozofię dziejów. Współcześni im historycy zaledwie opisywali pojedyncze fakty, nie widząc związków między nimi, czyli nie tworząc choćby zalążków koncepcji historiozoficznych. Z kolei świat jawił się Grekom jako wpisany w kosmiczny porządek, a zmiany przedstawiały się jedynie jako wyraz tego porządku.

Wieczny powrót tego samego

Za nurt filozoficzny, który jako pierwszy przedstawił cykliczną wizję świata, powszechnie uznawana jest szkoła stoickastoicyzmstoicka. Sami stoicy uważali, że kontynuują tylko naukę, jaką odnaleźli u Heraklita, jednak nie jest to do końca prawda. Wiemy jedynie, iż Heraklit rzekł:

R1HV8Nwai7Jo21

Zdjęcie przedstawia kilkadziesiąt jaj, które leżą w koszyku.

Z nauki heraklitejskiej stoicy wyciągnęli więc daleko idący wniosek o „powszechnym zognieniu świata”, wizję rzeczywistości, która w końcu, po przejściu wszystkich etapów przemian, ulega potężnemu całospaleniu, aby rozpocząć się na nowo. Według obowiązującego w tamtych czasach podziału filozofii na konkretne dyscypliny, takie rozważania wchodziły w zakres fizyki, a więc nauki, która dotyczyła szeroko rozumianego świata. Jak przystało na szkołę epoki hellenistycznej, myśliciele z Portyku zakładali, że fizyka pełni rolę służebną wobec etyki – człowiek ma bowiem poznawać świat przede wszystkim po to, aby wiedzieć, jak żyć i w myśl jakich norm moralnych postępować. Fizyka służyła więc etyce, a cykliczna wizja świata – nauce moralnej stoików. To dzięki niej można było ugruntować najważniejsze zasady stoickie – apatięapatiaapatię i ataraksjęataraksjaataraksję. Zauważmy, że cykliczna wizja świata sprzyja niewzruszoności i nieodczuwaniu emocji, a także wycofaniu z życia społecznego. Wszelkie krzywdy, jakie nas spotykają w życiu, każdy upadek, ból i cierpienie mają charakter cykliczny, a zatem wymagają od nas pogodzenia się z losem, który powtarzać się będzie wiecznie, w oparciu o ogólne, rozumne prawa dziejów. Ponadto stoicy, dzięki przekonaniu o cykliczności świata, zdołali wytłumaczyć genezę zła moralnego. Logiczna struktura świata i cykliczność jego przemian ukazuje rzeczywistość jako byt doskonały. Oznacza to, że zło, które dostrzegamy w świecie i historii, albo jest tylko drobnym, niedoskonałym detalem, który jest konieczny dla całościowo rozumianej doskonałości, albo zło tak naprawdę nie istnieje, gdyż po prostu uznajemy za złe coś, co jest dobrem w szerszej perspektywie. Jeśli nie pojmiemy tej logicznej konstrukcji rzeczywistości, to sami będziemy dokonywać zła moralnego, gdyż niezrozumienie doskonałości świata sprawi, że zaczniemy działać przeciw jego logicznej, uporządkowanej naturze.

Rnxtr2uGqgPzP1

Zdjęcie przedstawia ognisko.

Powyższe rozważania dotyczące cykliczności świata i problemu genezy zła moralnego sprawiły, że w okresie neostoicyzmu (który rozwijał się od I w. p.n.e. aż po kres antyku) filozofowie stoiccy wprowadzili pojęcie Rozumu, ujmowanego jako Bóg czy AbsolutAbsolutAbsolut, który czuwa nad racjonalnością wszelkich przemian, a przy tym jest gwarantem obiektywności i doskonałości całego procesu. Można powiedzieć, że neostoicyzm był zatem formą panteizmu, a więc stanowiska filozoficznego, które utożsamia Boga ze światem – uważa świat za istotę Boga, gdyż wszystko, co istnieje, jest przeniknięte Jego duchem.

Koncepcja cykliczności świata została szczegółowo opracowana właśnie w ruchu stoickim, dlatego trudno byłoby szukać późniejszych jej reinterpretacji. Wspomnieć tu można jedynie Fryderyka Nietzschego, który posłużył się tą starą koncepcją jako nowym eksperymentem myślowym. Jak wiemy, niemiecki filozof głosił kult zasady amor fatiamor fatiamor fati. Nakazywał więc swoim czytelnikom zadanie sobie prostego pytania, które da się streścić następująco: czy myśl o tym, że po śmierci nie będzie żadnego nieba, raju, „życia wiecznego”, a całe twoje życie będzie się powtarzać w nieskończoność, sprawia, że jesteś szczęśliwy i radosny, czy raczej napawa cię grozą? Nietzsche zakładał, że ludzie, których ucieszy taka wizja, to osoby żyjące pełnią życia, w zupełności akceptujące i szanujące samych siebie i swój los, z kolei ci zdjęci obawą to osoby, które gardzą samymi sobą, nie szanują swego życia i zapewne poddają się normom religii chrześcijańskiej, czyniącej ich ułomnymi i słabymi.

Słownik