Przeczytaj
Trudne początki
Istotny wpływ na umocnienie się świadomości narodowej Niemców i Włochów miały wojny napoleońskie. Napoleon Bonaparte starał się pozyskać poparcie Włochów, głosząc rewolucyjne idee wolności oraz praw narodów do tworzenia własnych państw. W 1805 r. Napoleon utworzył Królestwo Włoskie i koronował się na jego władcę. Rok później cesarz Francuzów zlikwidował I Rzeszę Niemiecką. Urażeni w swojej dumie narodowej Niemcy postrzegali dominację Napoleona jako okupację. W Niemczech wzrosło poczucie patriotyzmu oraz potrzeba jedności. W obu podzielonych krajach ogromną rolę w budzeniu świadomości narodowej odegrał romantyzm. Twórcy romantyczni chętnie odwoływali się do wielkiej historii oraz tradycji obu narodów. Ponadto Włosi i Niemcy w czasach rewolucji przemysłowej zaczęli dostrzegać korzyści z istnienia wspólnego, silnego rynku. Tymczasem kongres wiedeński zamiast upragnionego zjednoczenia utwierdził rozbicie polityczne Włoch i Niemiec. Przeciwko dominacji Habsburgów w Italii walczył Giuseppe Mazzini, zwolennik demokratycznych reform ustrojowych, który w 1831 r. założył organizację Młode WłochyMłode Włochy. Równocześnie o zjednoczenie Niemiec rywalizowały Prusy z Austrią. W 1834 r. z inicjatywy Prus powstał Związek CelnyZwiązek Celny, co znacząco umocniło pozycję Hohenzollernów w Związku NiemieckimZwiązku Niemieckim.
Podczas Wiosny Ludów na terenie Włoch doszło do licznych wystąpień rewolucyjnych przeciwko Habsburgom, którzy rządzili w kilku państwach na Półwyspie Apenińskim. Zbuntowani cywile starli się z wojskami Habsburgów między innymi w Mediolanie. Mediolańczycy spontanicznie wznosili barykady oraz ostrzeliwali Austriaków z okien i dachów. W odpowiedzi przeciwnicy ostrzelali miasto z dział, a następnie przystąpili do walk ulicznych. Z odsieczą Mediolańczykom przyszły oddziały piemonckie, które zmusiły Austriaków do odwrotu. Na podstawie ilustracji omów, w jaki sposób powstańcy próbowali się przeciwstawić Austriakom. Oceń ich szanse w starciu z regularną armią.
Podczas Wiosny Ludów (1848–1849) Niemcy podjęli poważną próbę zjednoczenia. We Frankfurcie nad Menem zebrał się ogólnoniemiecki parlament, aby zdecydować o kształcie zjednoczonych Niemiec. Część parlamentarzystów opowiedziała się za koncepcją wielkich Niemiec, obejmujących Austrię i rządzonych przez Habsburgów. Większość poparła jednak koncepcję małych Niemiec, bez Austrii i pod przewodnictwem Prus. Projekt upadł, kiedy pruski król Fryderyk Wilhelm IV, zwolennik legitymizmu, odmówił przyjęcia cesarskiej korony z rąk „ludu”. Tymczasem podczas Wiosny Ludów we Włoszech doszło do licznych wystąpień rewolucyjnych wspieranych przez Królestwo PiemontuPiemontu. Rewolucjoniści stawiali sobie za cel „risorgimentorisorgimento”, czyli zjednoczenie, jednakże zdecydowana zbrojna interwencja Austrii pogrzebała ich nadzieje.
„Ojcowie” zjednoczenia
Klęska w wojnie z Austrią nie zniechęciła króla Piemontu Wiktora Emanuela II, który konsekwentnie wspierał ideę risorgimenta. Na rzecz zjednoczenia aktywnie działał Camillo Cavour, premier rządu Sardynii od 1852 roku. Cavour wyciągnął wnioski z wcześniejszych niepowodzeń i postarał się o silnego sojusznika: Napoleona III. Cesarz Francuzów życzliwie odnosił się do zjednoczenia Włoch. Przyszłą Italię wyobrażał sobie bowiem jako państwo federacyjnefederacyjne pod hegemonią Francji. Piemontczycy dali się poznać jako lojalni sojusznicy i poparli Francuzów podczas wojny krymskiej (1853–1856). Ponadto zręczny premier Królestwa Sardynii wykorzystał swoje doświadczenie w pracy dziennikarskiej, aby poprzez szeroką akcję propagandową przekonać Włochów do idei risorgimenta. Proces jednoczenia się Włoch przebiegał także oddolnie, z inicjatywy mieszkańców księstw Parmy, Modeny i Toskanii. Wielkie zasługi dla zjednoczenia Włoch położył także rewolucjonista i demokrata Giuseppe Garibaldi, działający jednak w porozumieniu z sardyńskim rządem.
W przypadku Niemiec zjednoczenie było przede wszystkim zasługą jednego człowieka, kanclerza Prus Ottona von Bismarcka. Wybuchowy i apodyktyczny charakter szefa rządu Prus miał także istotny wpływ na metody, którymi zamierzał on osiągnąć swój cel. Konserwatysta Bismarck zamierzał zjednoczyć kraj odgórnie, „krwią i żelazem”, wykorzystując potęgę militarną pruskiej armii. Kanclerz dysponował ogromną armią złożoną z 200 tys. ludzi, jednak dzięki systemowi szkolenia rezerwistów jej liczebność mogła w szybkim czasie przekroczyć nawet pół miliona żołnierzy. Ponadto armia pruska dysponowała najnowocześniejszą bronią: szybkostrzelnymi karabinami i potężną artylerią. Prusy wykorzystywały na potrzeby wojska zdobycze rewolucji przemysłowej. Dzięki liniom telegraficznym Prusacy zapewnili sobie sprawny system komunikacji na wielkie odległości. Mobilność żołnierzom zapewniała zaś gęsta sieć połączeń kolejowych. Tą niezwykle skuteczną machiną wojenną kierował znakomity sztab wojskowy, któremu przewodził uzdolniony dowódca i strateg Helmuth von Moltke.
Wojna i dyplomacja
Cavour, pewny wsparcia Francji, w 1859 r. sprowokował wojnę z Austrią. Sojusznicy rozbili Habsburgów, m.in. w bitwie pod Solferino. Na mocy pokoju w Villafranca (lipiec 1859 r.) Francja uzyskała Lombardię, którą następnie, w zamian za francuskojęzyczne Sabaudię i Niceę, przekazała Królestwu Sardynii. Wkrótce wybuchły zwycięskie rewolucje w księstwach Parmy, Modeny i Toskanii, a ich mieszkańcy w referendach opowiedzieli się za przyłączeniem do Piemontu. Choć władze Sardynii obawiały się konfrontacji z rozległym i stosunkowo silnym Królestwem Neapolu, to nieoficjalnie wsparły jednak inicjatywę znanego rewolucjonisty Giuseppe Garibaldiego, który z grupą ochotników określanych mianem „tysiąca czerwonych koszulczerwonych koszul” zdołał opanować południe Italii. Garibaldi, pomimo swoich demokratycznych przekonań, przekazał władzę nad Neapolem Wiktorowi Emanuelowi II. W 1861 r. parlament Piemontu ogłosił powstanie Królestwa Włoskiego. Dalszym postępom risorgimenta sprzeciwił się Napoleon III, który obawiał się nadmiernej potęgi Italii. Włosi wykorzystali jednak zwycięstwo Prus w wojnie z Austrią i zajęli Wenecję. Kiedy w 1870 r. Prusacy pokonali Francję, wojska włoskie wkroczyły do Rzymu. Państwo papieskie przestało istnieć, a władza papieża skurczyła się do Watykanu, jednej z dzielnic z Rzymu. Na znak protestu papież Pius IX ogłosił się więźniem Watykanu.
Podczas gdy Włosi dla zjednoczenia kraju wykorzystywali, zależnie od okoliczności, różnorodne metody i środki, Bismarck konsekwentnie realizował plan zjednoczenia Niemiec „krwią i żelazem”. Prusacy w sojuszu z Austrią w 1864 r. zaatakowali Danię i zajęli księstwo Szlezwik znajdujące się dotąd pod kontrolą Kopenhagi. Następnie Bismarck sprowokował konflikt z Austrią. W lipcu 1866 r. Habsburgowie ponieśli klęskę w bitwie pod Sadową i musieli wyrzec się marzeń o zjednoczeniu Niemiec. Kolejnym krokiem Bismarcka było utworzenie Związku PółnocnoniemieckiegoZwiązku Północnoniemieckiego, federacji złożonej z 19 państw niemieckich pod przewodnictwem Prus. Następnie Prusacy zadali druzgocącą klęskę Francuzom w bitwie pod Sedanem w 1870 roku. Upokorzony Napoleon III abdykował, a wojska niemieckie triumfalnie wkroczyły do Paryża. W styczniu 1871 r. w sali lustrzanej pałacu wersalskiego zwycięzcy proklamowali powstanie II Rzeszy Niemieckiej.
Nowy układ sił
Powstanie zjednoczonych Niemiec i Włoch znacząco zmieniło układ sił na kontynencie. Przede wszystkim podważyło dominującą pozycję Francji i Wielkiej Brytanii. Ponadto władcy Italii i - zwłaszcza - Niemiec zaczęli przejawiać prawdziwie mocarstwowe ambicje: kwestionowali kolonialny podział świata i żądali dla siebie zamorskich posiadłości adekwatnych do ich potęgi politycznej w Europie. Ekspansywna polityka Niemiec i Włoch w Afryce szybko doprowadziła do poważnych zadrażnień pomiędzy mocarstwami. Ponadto Niemcy planowali umocnić swoje wpływy w ważnym strategicznie rejonie Bliskiego Wschodu. Francuzi i Brytyjczycy uznali poczynania Niemców zagrożenie dla swoich interesów.
Sytuacja w samej Europie również groziła wybuchem poważnego konfliktu zbrojnego. Pokonani przez Niemców Francuzi, pozbawieni zasobnych w surowce naturalne obszarów Alzacji i Lotaryngii, czuli się upokorzeni i szukali sposobności do odwetu. Z kolei Austria, która po klęsce w wojnie z Prusami przekształciła się w 1867 r. w federacyjne Austro‑Węgry, skierowała swoją ekspansję ku Bałkanom. Tam jednak tradycyjnie silne wpływy mieli Rosjanie, którzy nie zamierzali ustępować rywalom. Zadrażnienia między mocarstwami eskalowały i z czasem doprowadziły do wybuchu I wojny światowej.
Najważniejsze wydarzenia
Najważniejsze postacie
Słownik
(wł. camicie rosse), określenie nadane ochotnikom walczącym pod dowództwem Giuseppe Garibaldiego
(z franc. dépêche od dépêchee – wysyłać pospiesznie) dawniej wiadomość urzędowa, wysyłana listownie lub za pomocą telegrafu, tu: depesza wysłana przez Wilhelma I do Bismarcka, która spowodowała wybuch wojny pomiędzy Prusami a Francją w 1870 r.
(z łac. foederatio – sprzymierzenie, foedus – umowa, związek) kraj, który powstał przez połączenie kilku państw zachowujących autonomię w prawie wszystkich dziedzinach
(łac. natio - naród) ideologia, światopogląd, w którym interes narodu uznawany jest za najwyższą wartość
tajna organizacja rewolucyjna założona w 1831 r. z inicjatywy Giuseppe Mazziniego, mająca na celu walkę o wolne, zjednoczone Włochy; na jej wzór powstały liczne tego typu organizacje w innych krajach, które w 1834 r. połączyły się w Młodą Europę; Młoda Europa głosiła, że każdy naród ma do spełnienia swą misję dziejową
handlowo‑polityczna organizacja zrzeszająca państwa północnych i środkowych Niemiec
region w północno‑zachodnich Włoszech, przy granicy z Francja i Szwajcarią; zamienne określenie Królestwa Sardynii, we władaniu dynastii sabaudzkiej
proces jednoczenia Włoch pod przywództwem Królestwa Sardynii, zapoczątkowany w 1859 r. a zakończony w 1870 r.
luźna konfederacja państw niemieckich, powołana do życia na kongresie wiedeńskim w 1815 r.; Związek istniał do 1866 r.
związek państw utworzony przez Prusy po wojnie austriacko‑pruskiej (1867 r.) oraz rozwiązaniu Związku Niemieckiego; w jego skład wchodziły 22 państwa niemieckie leżące na północ od linii Menu, a także Wielkie Księstwo Poznańskie (będące częścią Prus)
Słowa kluczowe
świat w II połowie XIX w., depesza emska, Wilhelm I Hohenzollern, Cesarstwo Niemieckie, Wiosna Ludów, zjednoczenie Niemiec w XIX w., zjednoczenie Włoch, Piemont, Giuseppe Garibaldi
Bibliografia
Historia 1789‑1990. Wybór tekstów źródłowych dla szkół średnich, J. Eisler, M. Sobańska‑Bodnaruk, Warszawa 1995.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2001.
W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, Wrocław 1990.
J. Wąsicki, Związek Niemiecki i Druga Rzesza Niemiecka 1848–1914, Poznań 1989.
Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji, 1815‑1849, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1991.
P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1994.