Poprawny, czyli jaki?

Żeby otrzymać dobrą ocenę, należy poprawnie wykonać zadanie. By zdać egzamin na prawo jazdy, trzeba właściwie odpowiedzieć na pytania testowe i bezbłędnie wykonać manewry. Te i inne codzienne sytuacje pokazują, że poprawność jest cenioną społecznie wartością, do której powinno się dążyć i której osiągnięcie przynosi korzyści. Poprawność oznacza zgodność z normą. Z kolei norma to ustalony sposób wykonywania jakiegoś działania. Może mieć ona charakter formalny lub nieformalny. Normy formalne przyjmują postać zapisaną, są to na przykład normy prawne określone w ustawach i kodeksach czy religijne ukazane w świętych księgach. Normy nieformalne nie są utrwalone w tekstach, ale w zachowaniach członków danej grupy, np. powitania w grupie rówieśników.

Poprawność językowa to zgodność elementu języka z normą językową. Ta ostatnia może przybrać zarówno postać formalną – gdy regulują ją słowniki, poradniki i podręczniki gramatyki, jak i postać nieformalną – jako utrwalone, zwyczajowe sposoby mówienia i pisania. Użycia języka niemieszczące się w żadnej z norm uznawane są za błąd językowy, jeśli wynikają z niewiedzy i nieumiejętności, lub innowację językową, jeśli są efektem zamierzonego działania nakierowanego na wzbogacenie języka.

RUZQU7sZ4dgoD

Rysunek przedstawia wiadro wypełnione wodą, a nad nim napis: wrzątek ciepły cena pięćdziesiąt groszy.

Poprawny – zawsze i wszędzie?

Intuicja podpowie ci zapewne, by na pytanie o poprawność danego wyrażenia odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Żadna osoba dysponująca przynajmniej podstawową znajomością polszczyzny nie będzie dyskutować, czy dopuszczalne jest pisanie spójnika „że” przez „rz” albo czy stopień najwyższy przymiotnika „dobry” to „najlepszy”, czy też „najdobrzejszy”. Czasem jednak odpowiedź na pytanie musi brzmieć „to zależy”. Od czego? Od przyjętego kryterium.

RejUVbWEzzhqX

Zdjęcie przedstawia psa siedzącego za ogrodzeniem. Nad zdjęciem widnieje napis: proszę nie wskładać palcy do klatki.

Język od wewnątrz i z zewnątrz

Na język możemy patrzeć jak na system znaków lub jak na twór społeczny, składnik kultury. W pierwszym ujęciu język zdefiniujemy jako uporządkowany zbiór elementów różnego rodzaju (dźwięki, ich literowe oznaczenia, wyrazy, wyrażenia i zdania) oraz reguł ich łączenia (np. reguły fonetyczne wyznaczające prawidłowy sposób łączenia głosek czy reguły składniowe regulujące sposoby łączenia wyrazów w zdania). Takie ujęcie ma charakter nieco „laboratoryjny” – zakładamy, że język ma swoje wewnętrzne reguły, funkcjonuje w próżni, niezależnie od czynników zewnętrznych, pozasystemowych. Drugie ujęcie nakazuje patrzeć na język jak na narzędzie w rękach użytkowników, którzy wykorzystują jego zasoby do porozumiewania się i przekształcają go tak, by odpowiadał na ich potrzebę nazywania zmieniającego się świata (tworzenie neologizmów, zapożyczaniezapożyczeniezapożyczanie, rezygnacja z używania pewnych wyrazów czyniąca je z czasem archaizmami). Te dwa ujęcia języka leżą u podstaw podziału kryteriów poprawności językowej na wewnątrzjęzykowe i zewnątrzjęzykowe.

R1WpspsTxcNuZ

Rysunek przedstawia nożyczki. Widnieje nad nimi napis: Zatrudnię! fryzjera w Barberze.

Kryteria poprawności językowej

Kryteria wewnątrzjęzykowe nakazują uznawać za poprawne te użycia języka, które są zgodne z regułami systemu językowego (kryterium gramatyczne) oraz te, które wzbogacają ów system w odpowiedzi na potrzebę zaistnienia nowego słowa/wyrażenia (kryterium funkcjonalne). Trzecim ważnym kryterium wewnątrzjęzykowym jest kryterium ekonomiczności. Pozwala ono rozstrzygnąć, czy dany element jest w systemie językowym potrzebny, tzn. czy wypełnia lukę lub wspomaga funkcjonowanie innych elementów.

Kryteria zewnątrzjęzykowe to z kolei te, które ustanawiają użytkownicy języka, kierując się różnymi wartościami. Do tej grupy należą m.in.:

Liczba kryteriów poprawności językowej jest znaczna. Zauważ jednak, że wymienione kryteria często stosujemy w codziennej komunikacji nieświadomie, nawykowo – uczymy się ich przestrzegania w szkole, a także poprzez naśladowanie wzorców językowych zaobserwowanych w otoczeniu. Refleksja nad kryteriami poprawności pomaga stawać się świadomym użytkownikiem języka – eliminować błędy i kształtować dobre zwyczaje.

Droga przez labirynt kryteriów

Kryteria poprawności językowej nie tworzą jednolitej całości; w wielu przypadkach oceny poprawności jednego wyrażenia będą różne w zależności od zastosowanego kryterium. „Kalkulator” czy „urządzenie liczące”? Według kryterium zwyczajowego wybierzemy pierwszą formę, a według kryterium narodowego – drugą. „Nic nie robię” – to poprawne według kryterium zwyczajowego zdanie jest niepoprawne według kryterium gramatycznego (powinno mieć postać „Niczego nie robię”) i kryterium logicznego. W logice bowiem podwójne zaprzeczenie daje twierdzenie: „nic nie robię” jest tożsame z „coś robię”. Używanie w XXI wieku formy grzecznościowej „waćpan” zamiast „pan” jest poprawne według kryterium historycznego i kryterium literackiego, a wykluczone w świetle kryterium zwyczajowego i funkcjonalnego.

Mimo tych rozbieżności kryteria poprawności językowej są skuteczne. Wynika to z faktu, że mają one swoją hierarchię, dostosowaną do stylu językowego i sytuacji komunikacyjnej. Na przykład wypowiedzi potoczne (szczególnie w odmianie mówionej) oceniamy w pierwszej kolejności według kryterium zwyczajowego i kryterium funkcjonalnego, zaś teksty literackie – według kryterium literackiego itd. Umiejętne korzystanie z różnych kryteriów poprawności językowej jest istotne z kilku względów. Po pierwsze, pozwala uniknąć wstydliwych błędów językowych. Po drugie, dobierać środki językowe w taki sposób, by zostać właściwie zrozumianym przez odbiorców. Po trzecie, jest wyrazem troski o język rozumiany jako dobro wspólne – nie tylko narzędzie umożliwiające skuteczną komunikację, ale też nośnik kultury, tradycji i wartości wspólnoty narodowej.

Słownik