Stres jest reakcją psychologiczną i fizjologiczną organizmu na czynniki nazywane stresorami. Mogą to być czynniki fizyczne (np. temperatura – gorąco i zimno, promieniowanie) oraz psychiczne (odczuwanie presji, nadmierne obciążenie, pośpiech).

• Stres psychologiczny polega na wzbudzeniu napięcia emocjonalnego, poczuciu dyskomfortu lub lęku.

• Stres fizjologiczny związany jest z pobudzeniem układu wspólczulno‑nadnerczowegoukład wspólczulno‑nadnerczowyukładu wspólczulno‑nadnerczowego (SAM, ang. sympathetic-adrenomedullary) i osi podwzgórze–przysadka–nadnerczaoś podwzgórze–przysadka–nadnerczaosi podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA, ang. hypothalamic–pituitary–adrenocortical).

Każda reakcja stresowa ma charakter adaptacyjny i prowadzi do rozwiązania sytuacji zaburzającej równowagę psychiczną lub fizyczną.

W przebiegu reakcji stresowej wyróżnia się trzy fazy: alarmową, przystosowania i wyczerpania.

1. Faza alarmowa – składa się z:

• fazy szoku (kontakt ze stresorem i reakcja na działanie tego czynnika) oraz

• fazy przeciwdziałania (produkcja hormonów).

2. Faza przystosowania – to etap odporności, podczas którego organizm przeciwdziała stresorowi. Jeśli nie uda mu się przywrócić homeostazy, następuje przejście w trzecią fazę.

3. Faza wyczerpania – prowadzi do zmniejszenia odporności, rozregulowania funkcji fizjologicznych oraz wycieńczenia organizmu

Stresory są rozpoznawane przez ciało migdałowate, w którym bodźcom zostaje nadane emocjonalne znaczenie. Nadmierna aktywność ciała migdałowatego powoduje zahamowanie działania hipokampu, odpowiedzialnego za pamięć. Hipokamp bierze udział w wyborze odpowiedniej strategii podczas stresu i wpływa na oś podwzgórze–przysadka–nadnercza, co prowadzi do pobudzenia nerwowego i mięśniowego oraz przemian metabolicznych. Przewlekły stres uszkadza hipokamp, a nawet powoduje jego zanik. Ciało migdałowate i hipokamp są częścią układu limbicznegoukład limbicznyukładu limbicznego.

Pobudzenie neuronów adrenergicznychneurony adrenergiczneneuronów adrenergicznych w podwzgórzu przez stresory odbierane ze środowiska zewnętrznego prowadzi do wydzielania neuroprzekaźnika kortykoliberyny (CRH – ang. corticotropin‑releasing hormone). Hormon ten wydzielany jest również w innych obszarach mózgu, takich jak kora czołowa, jądro centralne ciała migdałowatego czy jądra szwu. Kortykoliberyna odpowiedzialna jest m.in. za powstawanie zachowań lękowych i hamowanie apetytu. Pobudza ona przedni płat przysadki mózgowej do uwalniania hormonu adrenokortykotropowego (ACTH – ang. adrenocorticotropic hormone). W ten sposób zostaje aktywowana oś podwzgórze–przysadka–nadnerczanadnerczenadnercza.

Działanie pobudzające przysadkę przez CRH jest dodatkowo wzmacniane przez hormon wazopresynę argininową (AVP – ang. arginine vasopressin).

ACTH jest hormonem tropowymhormon tropowyhormonem tropowym stymulującym nadnercza do produkcji i wydzielania hormonów steroidowych, tzw. kortykosteroidów. Wśród nich wyróżnia się glikokortykoidy (uczestniczące w metabolizmie glukozy) oraz mineralokortykoidy (biorące udział w metabolizmie składników mineralnych).

Głównym mineralokortykoidem jest aldosteron. Zwiększa on wchłanianie soli sodowych (stężenie NaIndeks górny +⁺ wzrasta, natomiast KIndeks górny +⁺ maleje), powodując wzrost ciśnienia krwi.

W sytuacji stresowej nadnercza zostają pobudzone do produkcji glikokortykoidów. Hormony te działają na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, a ich aktywność polega na hamowaniu wydzielania CRH i ACTH. Kora nadnerczy wydziela kortyzol, tzw. hormon stresu, natomiast rdzeń nadnerczy – adrenalinę i noradrenalinę. Zadaniem tych hormonów jest przywrócenie homeostazyhomeostazahomeostazy. Przedłużająca się reakcja stresowa powoduje zahamowanie działania neuroprzekaźników oraz prowadzi do wyczerpania zapasów witamin i minerałów, czego skutkiem jest wycieńczenie organizmu.

Dodatkowo pobudzeniu osi podwzgórze‑przysadka‑nadnercza towarzyszy aktywacja jądra sinawego. Jest to struktura położona w pniu mózgu, a skupione w niej komórki odpowiadają za wydzielanie noradrenaliny. Jądro sinawe jest również miejscem wydzielania CRH.

Długotrwałe podwyższenie poziomu kortyzolu i adrenaliny wywołuje skurcz naczyń krwionośnych, powstawanie zespołu jelita drażliwego czy uczucie kłucia w klatce piersiowej. Zaburzenia te określa się mianem nerwicy wegetatywnej.

Słownik