Grupy odniesienia

Należymy do wielu grup społecznych. Tym między innymi wyraża się społeczna natura człowieka. Nasza przynależność do niektórych grup zostaje nam narzucona, uczestnictwo w innych wybieramy świadomie. Funkcjonowanie w jednych grupach nas cieszy, w innych martwi. Odgrywanie roli to zarówno działanie na bieżąco uzgadniane z normami i wartościami wyznaczającymi daną rolę, jak i ocena tego procesu. Tej ostatniej dokonujemy sami, patrząc na siebie w odgrywanej roli, ale dokonują jej też inni członkowie grupy. Tak się dzieje w rodzinie, klasie, zespole projektowym, organizacji społecznej, do której należymy, i społeczeństwie. Do każdej z tych grup możemy należeć. Do każdej z nich możemy się jednocześnie odnosić (bez względu na to, czy do niej należymy, czy też nie). Nie znaczy to jednak, że terminy „grupa społeczna” i „grupa odniesienia” są tożsame.

Czym jest grupa odniesienia?

To zbiorowość, do której jednostka się odwołuje, dokonując oceny własnej pozycji. Grupy odniesienia są także źródłem postaw i norm akceptowanych, które jednostka wykorzystuje w swoim działaniu, lub postaw i norm, od których chce się ona zdystansować.

Dwa wymiary zjawiska odniesienia

Wymiar porównawczy: porównywać można zarówno same grupy, jak i jednostki z grupami (na tle grupy)

Uczestnictwo w grupach najczęściej wynika z ich atrakcyjności pod jakimś względem dla podmiotu. Im bardziej atrakcyjna grupa, tym silniej podmiot czuje się z nią związany. Jest lojalny w stosunku do członków grupy, stara się spełniać oczekiwania grupy, czyli wypełniać rolę społeczną członka grupy – najlepiej jak potrafi. Zdarza się jednak, że wejście do grupy jest wynikiem splotu różnorakich okoliczności, które zawężają pole wyboru lub wręcz przymuszają do podjęcia w niej aktywności. Jednostka subiektywnie nie czuje się związana z taką grupą i nie identyfikuje się z jej członkami. O ile to możliwe, tak manewruje, by wypełniać oczekiwania związane z rolą członka grupy w minimalny sposób, warunkujący pozostanie w niej. Dotyczy to również grup, do których jednostka wchodzi przez urodzenie, przypisanie (rodzina, kasta). Jeśli jednostka nie identyfikuje się z grupą i jej członkami, do porównań swego sytuowania w środowisku społecznym i we własnej grupie służą jej grupy, których nie jest członkiem. Grupy takie – niezależnie od tego, czy jest to grupa własna, czy inna grupa – nazywamy grupami porównawczego odniesienia. Przedmiotem porównań mogą być zarówno obiekty i ich cechy, jak i normy oraz wartości.

Wymiar normatywny: wynik porównania może być pozytywny lub negatywny

Grupy dostarczają podmiotowi wartości, norm i wzorów zachowań, które są dla niego ważne, pożądane, którymi chce się kierować w życiu i które chce na co dzień podtrzymywać. Najczęściej jest to grupa własna. Może być też i tak, że podmiot negatywnie odnosi się do reguł i wartości grupy własnej, a ceni wartości i normy grupy, której nie jest członkiem. To wartości i normy są najczęściej przedmiotem waloryzacji (dobry–zły, cenny–bezwartościowy itp.). Stąd definicja: grupy, do których wartości i norm odnosi się podmiot, nazywamy grupami pozytywnego lub negatywnego odniesienia. Jednak akceptowane lub odrzucane mogą być również same obiekty i ich cechy, choć zawsze ze względu na jakieś normy i wartości.

Grupa odniesienia a grupa społeczna

Najszerszym układem odniesieniaukład odniesieniaukładem odniesienia jest zatem system wartości, norm, wzorów zachowań w konkretnym społeczeństwie. Niekiedy system wartości dominujący w społeczeństwie nie jest w pełni aprobowany przez jego członków. Dotyczy to grup mniejszościowych, np. mniejszości etnicznych, sekt religijnych lub grup przestępczych. Rzecz jasna, nie wymyślają one wartości i norm. Najczęściej posługują się inną hierarchią wartości, przydają normom inny zakres obowiązywania. Na przykład dla gangu złodziei norma „nie kradnij” może być zawężona do własnej grupy, co przekłada się na zakaz kradzieży własności członków grupy.

Grupy odniesienia a proces socjalizacji

Grupy odniesienia odgrywają istotną rolę socjalizacyjną: organizują przekonania, postawy i zachowania podmiotów zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej. Dotyczy to grup, w których już funkcjonujemy, oraz tych, do których aspirujemy. Ten drugi typ grup bardzo wyraźnie pokazuje, jak nawiązuje się relacja między jednostką aspirującą do grupy a wzorcami, które na tę jednostkę oddziałują w trakcie socjalizacji wyprzedzającej.

W procesie socjalizacji kształtuje się społeczna osobowość człowieka. To twór niezwykle złożony, który jednostkę charakteryzuje „całościowo”. Niekoniecznie jednak trzeba zjeść z kimś beczkę soli, aby poznać charakterystyczne rysy jego osobowości. Świadczą o nich jego postawy ujawniane w konkretnych sytuacjach. Socjologom pozwalają one badać głębsze struktury, jakimi są właśnie grupy odniesienia. Theodore Mead Newcomb w badaniach nad postawami dotyczącymi spraw społecznych stwierdził, że przyjmowanie określonych postaw jest funkcją związania się człowieka z jakąś grupą lub grupami w sensie pozytywnym bądź negatywnym.

Jeśli system wartości i norm badanych jest zbieżny (lub identyczny) z systemem wartości i norm dominujących w grupie, wtedy grupa własna jest dla członków grupą normatywnego pozytywnego odniesienia. Natomiast jeśli system wartości i norm jest co najmniej niezbieżny z dominującym w grupie systemem wartości i norm, wtedy grupa własna jest grupą negatywnego odniesienia, a jednostki czują się pozytywnie związane z innymi grupami.

W tej drugiej sytuacji może dojść do dysfunkcji w grupie.

Słownik