Grupy odniesienia

Należymy do wielu grup społecznych. Tym między innymi wyraża się społeczna natura człowieka. Nasza przynależność do niektórych grup zostaje nam narzucona, uczestnictwo w innych wybieramy świadomie. Funkcjonowanie w jednych grupach nas cieszy, w innych martwi. Odgrywanie roli to zarówno działanie na bieżąco uzgadniane z normami i wartościami wyznaczającymi daną rolę, jak i ocena tego procesu. Tej ostatniej dokonujemy sami, patrząc na siebie w odgrywanej roli, ale dokonują jej też inni członkowie grupy. Tak się dzieje w rodzinie, klasie, zespole projektowym, organizacji społecznej, do której należymy, i społeczeństwie. Do każdej z tych grup możemy należeć. Do każdej z nich możemy się jednocześnie odnosić (bez względu na to, czy do niej należymy, czy też nie). Nie znaczy to jednak, że terminy „grupa społeczna” i „grupa odniesienia” są tożsame.

Czym jest grupa odniesienia?

To zbiorowość, do której jednostka się odwołuje, dokonując oceny własnej pozycji. Grupy odniesienia są także źródłem postaw i norm akceptowanych, które jednostka wykorzystuje w swoim działaniu, lub postaw i norm, od których chce się ona zdystansować.

Dwa wymiary zjawiska odniesienia

Wymiar porównawczy: porównywać można zarówno same grupy, jak i jednostki z grupami (na tle grupy)

Uczestnictwo w grupach najczęściej wynika z ich atrakcyjności pod jakimś względem dla podmiotu. Im bardziej atrakcyjna grupa, tym silniej podmiot czuje się z nią związany. Jest lojalny w stosunku do członków grupy, stara się spełniać oczekiwania grupy, czyli wypełniać rolę społeczną członka grupy – najlepiej jak potrafi. Zdarza się jednak, że wejście do grupy jest wynikiem splotu różnorakich okoliczności, które zawężają pole wyboru lub wręcz przymuszają do podjęcia w niej aktywności. Jednostka subiektywnie nie czuje się związana z taką grupą i nie identyfikuje się z jej członkami. O ile to możliwe, tak manewruje, by wypełniać oczekiwania związane z rolą członka grupy w minimalny sposób, warunkujący pozostanie w niej. Dotyczy to również grup, do których jednostka wchodzi przez urodzenie, przypisanie (rodzina, kasta). Jeśli jednostka nie identyfikuje się z grupą i jej członkami, do porównań swego sytuowania w środowisku społecznym i we własnej grupie służą jej grupy, których nie jest członkiem. Grupy takie – niezależnie od tego, czy jest to grupa własna, czy inna grupa – nazywamy grupami porównawczego odniesienia. Przedmiotem porównań mogą być zarówno obiekty i ich cechy, jak i normy oraz wartości.

R1RyEZuLi3W241
Ilustracja przedstawia możliwe konsekwencje dla jednostki, która porównuje siebie do grupy własnej lub innej. Na lewym rysunku w centralnej części koła, wypełnionego ludźmi znajduje się postać człowieka. Od niego w kierunku tych ludzi rozrysowane są strzałki. Ten zbiór podpisano: grupa własna. Na prawym rysunku znajduje się koło wypełnione ludźmi. Ten zbiór podpisano: inna grupa. Pomiędzy obydwoma zbiorami ludzi znajduje się strzałka z grotami w obie strony. 1. ja – inni Jednostka może się sytuować na tle grupy. A oto możliwe konsekwencje takiej sytuacji: jednostka może chcieć się upodobnić pod względem zachowania do innych członków grupy (konformizm); wyróżnić się spośród nich; może chcieć się też przeciwstawić zachowaniom dominującym (nonkonformizm). 2. my – oni Jednostka może porównywać grupę własną z inną grupą. I wówczas: jednostka może mieć poczucie upośledzenia, oceniając grupę, do której należy, gorzej niż grupę stanowiącą punkt odniesienia; albo w sytuacji przeciwnej może mieć poczucie uprzywilejowania ujawniające się nawet jako niechęć albo pogarda dla członków innej grupy.
Możliwe konsekwencje dla jednostki, która porównuje siebie do grupy własnej lub innej.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wymiar normatywny: wynik porównania może być pozytywny lub negatywny

Grupy dostarczają podmiotowi wartości, norm i wzorów zachowań, które są dla niego ważne, pożądane, którymi chce się kierować w życiu i które chce na co dzień podtrzymywać. Najczęściej jest to grupa własna. Może być też i tak, że podmiot negatywnie odnosi się do reguł i wartości grupy własnej, a ceni wartości i normy grupy, której nie jest członkiem. To wartości i normy są najczęściej przedmiotem waloryzacji (dobry–zły, cenny–bezwartościowy itp.). Stąd definicja: grupy, do których wartości i norm odnosi się podmiot, nazywamy grupami pozytywnego lub negatywnego odniesienia. Jednak akceptowane lub odrzucane mogą być również same obiekty i ich cechy, choć zawsze ze względu na jakieś normy i wartości.

RZcL0rV4qHj1k1
Ilustracja przedstawia możliwe konsekwencje przy porównywaniu grupy swojej i „cudzej”. Na lewym rysunku znajduje się koło wypełnione ludźmi. Na szczycie znajduje się postać człowieka. Na krawędzi koła po prawej stronie znajdują się dwa znaki plus, po lewej stronie znak plus oraz minus. Na dolnej krawędzi znak minus. Zbiór podpisano: grupa własna. Postać znajdująca się na szczycie zerka na drugi zbiór. Na prawym rysunku znajduje się drugi zbiór, koło wypełnione ludźmi. Ten zbiór podpisano: grupa „cudza”. Na krawędzi koła po prawej stronie znajdą się znaki plus oraz minus, po lewej stronie znak plus oraz minus. Na dolnej krawędzi znak plus. Grupa własna: 1. Odniesienia pozytywne. identyfikacja z rolą oraz grupą; zaufanie do innych członków grupy stwarzające poczucie bezpieczeństwa; gotowość do udzielania pomocy innym członkom grupy; przestrzeganie zasady wzajemności., 2. Odniesienia negatywne. odrzucanie grupy własnej; dystansowanie się od odgrywanej roli: manewrowanie rolą tak, aby nie doszło do wykluczenia; w skrajnych przypadkach podejmowanie działań mających na celu opuszczenie grupy. Grupa cudza: 3. Odniesienia pozytywne. aspirowanie do grupy (chęć dołączenia do grupy); podejmowanie zachowań upodobniających jednostkę do członków grupy porównawczej; włączanie norm grupy zewnętrznej w obręb roli odgrywanej w grupie własnej. 4. Odniesienia negatywne. wrogość lub niechęć do grupy jako takiej lub jej członków.
Możliwe konsekwencje przy porównywaniu grupy swojej i „cudzej”.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Grupa odniesienia a grupa społeczna

Barbara Szacka Wprowadzenie do socjologii

W literaturze dotyczącej grup odniesienia termin „grupa” używany jest w sposób mało rygorystyczny. Stosowany jest nie tylko wobec zbiorowości spełniających kryteria bycia grupą, ale także wobec zbiorowości, które tych kryteriów nie spełniają, a nawet wobec kategorii ludzi o pewnych wspólnych cechach czy cesze, na przykład kategorii zawodowych. Dla lekarza taką kategorią odniesienia mogą być lekarze, a dla adwokata adwokaci, chociaż tak jednych, jak drugich trudno uznać za grupę w ścisłym, socjologicznym znaczeniu tego terminu.

szacka Źródło: Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 200.

Najszerszym układem odniesieniaukład odniesieniaukładem odniesienia jest zatem system wartości, norm, wzorów zachowań w konkretnym społeczeństwie. Niekiedy system wartości dominujący w społeczeństwie nie jest w pełni aprobowany przez jego członków. Dotyczy to grup mniejszościowych, np. mniejszości etnicznych, sekt religijnych lub grup przestępczych. Rzecz jasna, nie wymyślają one wartości i norm. Najczęściej posługują się inną hierarchią wartości, przydają normom inny zakres obowiązywania. Na przykład dla gangu złodziei norma „nie kradnij” może być zawężona do własnej grupy, co przekłada się na zakaz kradzieży własności członków grupy.

Grupy odniesienia a proces socjalizacji

R8Ms3bj2TMUfb
Na zdjęciu znajduje się duża grupa młodzieży, stojąca na ulicy. Trzymają w rękach transparenty z różnymi hasłami. 1. Grupy odniesienia pełnią podstawową funkcję w socjalizacji jednostki, w jej uspołecznieniu. Najczęściej proces socjalizacji przebiega w grupach członkowskich, czyli takich, w których podmiot aktywnie uczestniczy, odgrywając rolę i zajmując pozycję w hierarchicznie zorganizowanej grupie, np. w rodzinie, w grupach rówieśniczych., 2. To w grupach pierwotnych podmiot nabywa umiejętności społecznych. W nich kształtowany jest jego system wartości, norm i wzorów zachowań, porządkujących i organizujących jego relacje z pozostałymi członkami grupy oraz z innymi osobami funkcjonującymi w środowisku społecznym., 3. Dziecko, podmiot socjalizowany, na pewnym etapie swojej dziecięcej biografii wchodzi w świat instytucji opiekuńczych i edukacyjnych, w których dokonuje się socjalizacja pierwotna. Uczestnictwo w tych instytucjach sprawia, że poszerza się jego świat społeczny, a także liczba grup, których jest członkiem (grupa szkolnych przyjaciół, klub sportowy, klasa itp.).
Źródło: domena publiczna.

Grupy odniesienia odgrywają istotną rolę socjalizacyjną: organizują przekonania, postawy i zachowania podmiotów zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej. Dotyczy to grup, w których już funkcjonujemy, oraz tych, do których aspirujemy. Ten drugi typ grup bardzo wyraźnie pokazuje, jak nawiązuje się relacja między jednostką aspirującą do grupy a wzorcami, które na tę jednostkę oddziałują w trakcie socjalizacji wyprzedzającej.

Piotr Sztompka Socjologia

Jej przedmiotem stają się najpierw najłatwiejsze do naśladowania atrybuty zewnętrzne, widoczne symbole przynależności. Mały chłopiec naśladuje styl bycia, słownictwo, sposób ubierania się starszych kolegów z gangu podwórkowego, nuworysz buduje pałac, kupuje karetę i wynajmuje lokal, chcąc upodobnić się do rodowej arystokracji. Zabiegi takie często przybierają postać przejaskrawioną, humorystyczną, co wyraża potoczne powiedzenie: są bardziej papiescy niż sam papież. Dopiero w ślad za taką ornamentacją zewnętrzną socjalizacja wyprzedzająca niesie swoiste wartości, reguły, przekonania, sposoby myślenia grupy, do której chce się należeć. Najtrudniej nauczyć się pewnych bardzo subtelnych odruchów czy nawyków, wyrafinowanego słownictwa, niuansów wymowy, dyskretnej elegancji. Jak powiadamy potocznie, bogatemu biznesmenowi często wychodzi słoma z butów. Opanowanie, z góry niejako, wszystkich sekretów życia grupowego może stać się legitymacją rzeczywistego akcesu do grupy, ale czasami grupa odrzuca takie starania, traktując je jako pozorowane, sztuczne czy nachalne.

sztompka Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia, Warszawa 2003, s. 218.

W procesie socjalizacji kształtuje się społeczna osobowość człowieka. To twór niezwykle złożony, który jednostkę charakteryzuje „całościowo”. Niekoniecznie jednak trzeba zjeść z kimś beczkę soli, aby poznać charakterystyczne rysy jego osobowości. Świadczą o nich jego postawy ujawniane w konkretnych sytuacjach. Socjologom pozwalają one badać głębsze struktury, jakimi są właśnie grupy odniesienia. Theodore Mead Newcomb w badaniach nad postawami dotyczącymi spraw społecznych stwierdził, że przyjmowanie określonych postaw jest funkcją związania się człowieka z jakąś grupą lub grupami w sensie pozytywnym bądź negatywnym.

Jeśli system wartości i norm badanych jest zbieżny (lub identyczny) z systemem wartości i norm dominujących w grupie, wtedy grupa własna jest dla członków grupą normatywnego pozytywnego odniesienia. Natomiast jeśli system wartości i norm jest co najmniej niezbieżny z dominującym w grupie systemem wartości i norm, wtedy grupa własna jest grupą negatywnego odniesienia, a jednostki czują się pozytywnie związane z innymi grupami.

W tej drugiej sytuacji może dojść do dysfunkcji w grupie.

RJQOR4NBzJVrc1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: [bold]dysfunkcje w grupie[/]{color=#00cccc}
    • Elementy należące do kategorii [bold]dysfunkcje w grupie[/]{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: jednostka[br] nie odgrywa swojej[br] roli w grupie[br] wystarczająco[br] starannie{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: członkowie grupy[br] wkładają mniej [br]wysiłku w świadczenie[br] sobie nawzajem[br] pomocy w wypełnianiu[br] swoich ról{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: osłabia się[br] gotowość[br] do uznawania[br] zasady[br] wzajemności{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: zanika wzajemne[br] zaufanie [br]członków grupy{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: zmniejsza się [br]efektywność[br] działania grupy{color=#00cccc}
    • Nazwa kategorii: dochodzi [br]do osłabienia [br]spoistości[br] i więzi w grupie,[br] a w skrajnych [br]przypadkach[br] do jej dezintegracji[br] i rozkładu{color=#00cccc}
    • Koniec elementów należących do kategorii [bold]dysfunkcje w grupie[/]{color=#00cccc}

Słownik

konformizm
konformizm

(z łac. conformo – nadaję kształt); w pierwszym znaczeniu to zmiana zachowania pod naciskiem faktycznym lub wyobrażonym innych osób, w drugim – podporządkowanie zasadom, regułom obowiązującym w zbiorowościach lub w całym społeczeństwie

nonkonformizm
nonkonformizm

krytyczna postawa wobec zasad, reguł obowiązujących w zbiorowościach lub w społeczeństwie i idące za nią zachowanie odmienne od powszechnie przyjętego; za tą postawą stoi odmienny system wartości uznawanych i podtrzymywanych przez podmiot

socjalizacja pierwotna
socjalizacja pierwotna

(inaczej: podstawowa); faza procesu socjalizacji, w której dziecko nabywa podstawowych kompetencji kulturowych, umiejętności komunikacyjnych, wiedzy, przyswaja normy, wartości i wzory działania oraz uczy się roli dziecka i rozpoznaje role tzw. znaczących innych (rodziców, dziadków i innych osób z najbliższego kręgu rodzinnego)

socjalizacja wtórna
socjalizacja wtórna

faza procesu socjalizacji, w której dziecko jest wprowadzane w różne wymiary życia społecznego, nabywa wiedzy niezbędnej do odgrywania różnorodnych ról społecznych; przyjmuje się, że socjalizacja wtórna rozpoczyna się, kiedy dziecko uzyskuje zdolność uogólniania właściwości członków grup i reguł działania (tzw. uogólniony inny)

status członka grupy
status członka grupy

pozycja w hierarchicznej strukturze grupy i związany z nią prestiż społeczny

układ odniesienia
układ odniesienia

(inaczej: ramy odniesienia); osoby, zbiorowości społeczne oraz społeczeństwo, z którymi podmiot się porównuje lub system wartości, normy, wzory zachowań respektowane i podtrzymywane przez te obiekty, do których się odnosi