Czerwone Niemcy

R1PBZmKFWLS8d1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę z owalną twarzą, lekko łysiejącego. Mężczyzna ma brodę hiszpankę, ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Mężczyzna siedzi na sali, gdzie miejsca do siedzenia ustawione są piętrowo. Za jego plecami widać innych mężczyzn.

Nazistowskie Niemcy poniosły sromotną klęskę w drugiej wojnie światowej. Wielka Trójka podczas spotkania w Poczdamie pod Berlinem (17 lipca – 2 sierpnia 1945 r.) przesądziła o podziale kraju na cztery strefy okupacyjne: sowiecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Podczas gdy mocarstwa zachodnie w swoich strefach okupacyjnych wspierały procesy demokratyzacji Niemiec, Sowieci w swojej strefie umacniali rządy komunistyczne. Jednocześnie władze ZSRS prowadziły surową politykę: utrzymywały w kraju swoje wojska, wybierały potężne reparacjereparacjereparacje, a nawet wywoziły na wschód całe fabryki wraz z załogami. Stalin nie rezygnował przy tym z planów przejęcia kontroli nad całymi Niemcami. W tym celu starał się wykorzystać blokadę Berlinablokada Berlinablokadę Berlina, podobnie jak całe Niemcy podzielonego między cztery zwycięskie mocarstwa. Zdecydowana postawa USA i Wielkiej Brytanii uniemożliwiła sowietyzację całych Niemiec, nie zapobiegła jednak rozpadowi kraju. Jesienią 1949 r. powstały dwa państwa: komunistyczna Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) i demokratyczna Republika Federalna Niemiec (RFN). W NRD niepodzielną władzę sprawowała SEDSEDSED (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności). Funkcję przywódcy partii pełnił Walter Ulbricht, bezwzględnie lojalny wobec Stalina. Pod jego wodzą komuniści wprowadzali w NRD reformy wzorowane na rozwiązaniach sowieckich: kolektywizację wsikolektywizacja wsikolektywizację wsi, nacjonalizację przemysłu oraz intensywną industrializacjęindustrializacjaindustrializację. Jednocześnie Niemcy wschodni podlegali głębokiej indoktrynacjiindoktrynacjaindoktrynacji oraz inwigilacjiinwigilacjainwigilacji służb specjalnych - StasiStasiStasi. Początkowo część Niemców pogodziła się z rządami komunistów, pomimo trudnych warunków życia spowodowanych skutkami wojny oraz naciskiem władz na rozbudowę przemysłu ciężkiego. Uważali oni, że nowa władza skutecznie zapobiegnie odrodzeniu się wpływów nazistowskich oraz przekształci Niemcy w państwo pokojowe. Nie oznaczało to jednak bezwarunkowego wsparcia Niemców dla poczynań komunistów. Świadczyła o tym wielka emigracja z NRD do RFN. To „głosowanie nogami” przybrało charakter niepokojący dla władz komunistycznych: w 1952 r. uciekło na Zachód aż 181 tys. osób, a w 1953 ta liczba niemal się podwoiła. Uciekinierów, głównie ludzi młodych i dobrze wykształconych, nie odstraszył nawet utworzony z inicjatywy władz pas kontrolny wzdłuż granicy z RFN, którego przekroczenie groziło aresztem, a także śmiercią.

R1dJpXkCcjIlO

Zdjęcie przedstawia czterech mężczyzn podnoszących duży słup. Na drugim planie widać innych pracujących robotników budowlanych.

Gniew ludu

Niezadowolenie społeczeństwa z rządów komunistów dało o sobie wyraźniej znać po śmierci Stalina w marcu 1953 r. Śmierć wodza wywołała rozprzężenie w całym obozie państw komunistycznych. Nowe władze w Moskwie wycofywały się z polityki masowych represji, terroru, łagodziły cenzurę, zapowiadały większy nacisk na rozwój przemysłu lekkiego. Sowieci nalegali, aby podobne działania podejmowali przywódcy w innych krajach bloku komunistycznego. Zgodnie z nowym kursem władze NRD przyznały się do niektórych „błędów” okresu stalinizmu. Niemniej nikt nie został pociągnięty do odpowiedzialności za nadużycia władzy. Jednocześnie narastające niezadowolenie z rządów SED nie powstrzymało władz przed podjęciem kolejnej kontrowersyjnej decyzji. W maju 1953 r. rząd podniósł normy pracy. W praktyce oznaczało to wydłużenie czasu pracy bez poprawy jej warunków oraz podwyżek pensji. Niezadowolenie potęgował niesprawiedliwy w mniemaniu robotników system płac, który faworyzował działaczy partyjnych. Robotnicy oburzali się na funkcjonowanie odrębnych, lepiej zaopatrzonych sklepów dla pracowników aparatu władzy. W drugiej połowie maja 1953 r. w kraju zaczęły pojawiać się pierwsze ogniska strajkowe. Władza jednak traktowała utrzymanie znienawidzonych norm pracy jako punkt honoru i nie zamierzała w tej kwestii ustępować. Sytuacja stała się poważna, gdy 15 czerwca 1953 r. pracę przerwali robotnicy budowlani z alei Stalina w Berlinie Wschodnim, jednej z najbardziej prestiżowych „budów socjalizmu” w NRD. Następnego dnia budowlańcy ruszyli w stronę siedziby władz, aby przedstawić swoje racje.

Zaskoczony, zdezorientowany i wystraszony skalą manifestacji Walter Ulbricht nie odważył się podjąć rozmów z robotnikami. Wzburzeni tym manifestanci zaczęli domagać się już nie tylko zniesienia norm oraz poprawy warunków materialnych, ale także dymisji rządu oraz przeprowadzenia wolnych wyborów.

Czołgi na ulicach

Rnsqgt8TiIzu4

Zdjęcie przedstawia szeroką ulicę, którą idzie duża grupa mężczyzn. Pierwszy rząd mężczyzn trzyma się pod pachy.

Kulminacja buntu nastąpiła 17 czerwca 1953 r. Wówczas robotnicy z całego Berlina Wschodniego nie podjęli pracy. Zamiast tego nad ranem zaczęli się schodzić na olbrzymią manifestację, aby przemaszerować pod siedzibę rządu. Dominowały bojowe nastroje. Po drodze robotnicy rozbrajali policjantów, palili flagi NRD oraz inne symbole komunistyczne, niszczyli marksistowskie książki. Pojawiły się także hasła zjednoczenia Niemiec. Manifestacja przybierała charakter antykomunistycznego powstania, a bunt berlińczyków szybko zaczął się rozprzestrzeniać po całym kraju. Wobec bierności i apatii Waltera Ulbrichta, którego sytuacja przerosła, inicjatywa przeszła w ręce sowieckie. Radziecki ambasador Władimir Siemionow nakazał przewieźć sparaliżowane strachem kierownictwo SED do radzieckich koszar w dzielnicy Karlshorst. Następnie Sowieci przystąpili do rozwiązań siłowych. Pierwsze strzały w kierunku manifestantów oddali wprawdzie funkcjonariusze lokalnej policji,  jednak do akcji przystąpiły sowieckie czołgi. Kiedy ludzie nie ustępowali przed czołgami dobrowolnie, żołnierze sowieccy otwierali w kierunku cywilów ogień. O godzinie 13.00 przez radio i uliczne megafony rozbrzmiała informacja o wprowadzeniu w kraju stanu wyjątkowego.

R1bbCxAAQsGgs

Zdjęcie ukazuje miejską ulicę, Widać na niej dwa jadące czołgi. Ulica jest zatłoczona. Jest na niej wielu ludzi.

Mimo że część berlińczyków próbowała stawiać opór, do wieczora Sowietom udało się stłumić bunt. Równolegle jednak antysystemowe rozruchy rozlały się na prowincję. Mieszkańcy NRD mieli dobre rozeznanie w sytuacji w Berlinie Wschodnim, chociaż rządowe media nie informowały o protestach. Relacjonowało je natomiast amerykańskie, niemieckojęzyczne radio RIASradio RIASradio RIAS, nadające z Berlina Zachodniego, co przyczyniło się do rozprzestrzenienia powstania poza stolicę. 17 czerwca 1953 r. zastrajkowały wielkie zakłady Leuna w Halle, zakłady Buna koło Merseburga oraz sztandarowe budowy socjalizmu, m.in. kombinat metalurgiczny im. Józefa Stalina w Stalinstadt (obecnie Eisenhüttenstadt) nad Odrą. Powstańcy szturmowali siedziby Stasi i więzienia. W niektórych miejscowościach udawało im się nawet opanowywać miejscowe siedziby władz partyjnych (np. w Jenie, Bitterfeld i Görlitz). Najdłużej zamieszki trwały w Berlinie Wschodnim, Halle i Magdeburgu. Spontaniczne strajki i masowe demonstracje wybuchały nie tylko w ośrodkach miejskich i środowiskach robotniczych, ale także na wioskach, zagrożonych polityką kolektywizacji. Częściowo manifestacje wsparła także inteligencja, zwłaszcza techniczna. Łącznie zamieszki objęły ponad 700 miejscowości, a w protestach uczestniczyło ok. miliona Niemców. Podobnie jak w Berlinie również na prowincji kres rozruchom przyniosła zdecydowana i szybka interwencja wojsk sowieckich oraz aresztowania przywódców strajkowych przez niemiecką policję i Stasi. Skuteczną akcję Sowietów ułatwił brak koordynacji wśród manifestujących. Mimo to Armia Czerwona użyła przeciwko powstańcom olbrzymiej siły szesnastu dywizji. Najczęściej jednak wystarczała sama demonstracja mocy Armii Czerwonej, aby jeszcze 17 czerwca 1953 r. przerwać manifestacje.

RkjkBMjOGR31c

Zdjęcie przedstawia szeroką ulicę. Widać jadące nią dwa radzieckie czołgi. Naprzeciw czołgów znajduje się dwóch mężczyzn. Rzucają w czołgi kostką brukową.

Bilans powstania

R1FCfN6JFfpOB1

Zdjęcie przedstawia szeroką ulicę. Jej środkiem biegną tory tramwajowe. Po ulicy jedzie radziecki czołg. Na chodnikach wzdłuż ulicy stoją licznie zgromadzeni ludzie. Przyglądają się czołgowi.

Powstanie 1953 r. w NRD przyniosło tragiczne skutki dla mieszkańców kraju. Podczas walk życie straciło 60–80 demonstrantów. Osiemnastu pozostałych sądy wojskowe skazały w późniejszym okresie na rozstrzelanie. Ponadto do więzień trafiło ok. 2 tys.  osób. Stan wyjątkowy w NRD trwał miesiąc, ale represje przedłużyły się aż do połowy 1955 r. Walter Ulbricht dzięki interwencji sowieckiej zdołał utrzymać się u steru rządów. Wschodnioniemiecki przywódca przekonał członków partii, że odpowiedzialność za powstanie ponoszą reformatorzy. Takie stanowisko zapowiadało umocnienie się totalitarnych metod sprawowania władzy w przyszłości mimo zniesienia znienawidzonych norm. Powstanie ukazało również jednak potężną skalę niezadowolenia Niemców z dotychczasowej polityki komunistów, których rządy ocaliły jedynie radzieckie „tanki” (czołgi). Aby uchronić się przed następnym powstaniem, niemieccy komuniści rozbudowali sieć tajnych informatorów oraz wzmocnili siłę aparatu bezpieczeństwa. Niepokornym pozostawała ryzykowna możliwość „głosowania nogami” – ucieczki z NRD do RFN. Takie rozwiązanie wybrały kolejne dziesiątki tysięcy Niemców, wyrażając tym samym sprzeciw wobec dyktatury SED. Powstanie w NRD zakończyło się porażką, ale warto o nim pamiętać, gdyż był to pierwszy masowy bunt przeciwko totalitarnemu reżimowi komunistycznemu w krajach bloku wschodniego. Trzy lata po stłumieniu powstania w NRD doszło do masowych wystąpień ludności przeciwko komunistycznej dyktaturze w Polsce i na Węgrzech.

Słownik

Słowa kluczowe

Berlin Wschodni, Berlin Zachodni, NRD, powstanie, RFN, propaganda, SED, sowietyzacja, Stasi

Bibliografia

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 1992.

J. Krasuski, Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

W. Laqueur, Historia Europy 1945–1992, Londyn 1993.