Koncepcja etyczna, stworzona przez Immanuela Kanta, jest etyką skrajnie racjonalistyczną, którą on sam nazywał metafizykąmetafizykametafizyką moralności. Dlatego najpierw należy poprawnie zrozumieć jego interpretację terminu „metafizyka”.

R1YgKIlSIYcli1

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę z haftowanymi falbanami na piersi i przy mankietach. W prawej ręce trzyma otwartą książkę.

Jak wiemy, metafizyka należy do sześciu klasycznych dyscyplin filozoficznych. Jej nazwa wskazuje, że dotyczy kwestii wykraczających poza fizyczne zagadnienia świata, w którym funkcjonujemy na co dzień. Zdaniem niemieckiego filozofa wszyscy dotychczasowi metafizycy w swych rozważaniach wykraczali poza możliwości poznawcze ludzkiego rozumu, przez co wyrażali nieuprawnione sądy na temat bytów, o których tak naprawdę nie mogli mieć pojęcia.

Inaczej rzecz ujmując, zdaniem Kanta rozum czysty (teoretyczny, naukowy) nie jest w stanie przeniknąć zagadnień ostatecznych, takich jak Bóg, nieśmiertelna dusza czy kosmos. Nazywał je więc ideami regulatywnymiidea regulatywnaideami regulatywnymi, czyli takimi, których nie jesteśmy w stanie przeniknąć, ich przeniknięcie zaś oznaczałoby niemożliwy do osiągnięcia, absolutny kres poznania.

Gruntowne analizy Kanta, które on sam nazywał „krytykami”, zdawały się skutecznie wykazywać niemożliwość wszelkiej metafizyki i zaprzeczać zasadności jej uprawiania. Nie takie jednak były intencje filozofa. Kant nie chciał rezygnować z metafizyki, pragnął jedynie, aby powróciła ona jako dyscyplina uprawiana w sposób poprawny, czyli racjonalny, naukowy. Dobrym tego przykładem jest właśnie jego metafizyka moralności.

R1SdYf8QnHvTe1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki Kanta. Napisy na stronie są w języku niemieckim. Ukazane wydanie pochodzi z 1785 roku.

Zdaniem Kanta nauka moralna, aby być nauką powszechnie obowiązującą i niepodważalną, musi opierać się na obiektywnych, powszechnie obowiązujących prawach rozumu, co do których bezsprzecznie zgodzimy się wszyscy. Dlatego też nie można nauk moralnych konstruować w oparciu o jednostkowe doświadczenia życia codziennego.

Tak postępowali wszyscy dotychczasowi moraliści i etycy, przez co powstało wiele koncepcji etycznych, które bardzo często zaprzeczają sobie nawzajem. Teoria musi poprzedzać praktykę, ogólne normy rozumu muszą być odkryte, wyłożone w sposób ścisły i jasny, aby dopiero później można było je zastosować empirycznie. Ten rodzaj namysłu teoretycznego, który poprzedza praktykę, nazywał Kant metafizyką. W przypadku etyki była to więc metafizyka moralności.

Każda nauka musi wychodzić od najprostszych, podstawowych i niezaprzeczalnych przesłanek. W przypadku metafizyki moralności, która jest przecież nauką o wartości nazywanej dobrem, należy poszukać dobra podstawowego, absolutnego, niezaprzeczalnego. Jak stwierdził filozof:

Wszystkie rodzaje dobra, o których jesteśmy w stanie pomyśleć, zawsze są dobrami zależnymi, to znaczy: każde dobro jest dobrem „ze względu na coś”. W tym znaczeniu gorzka czekolada jest dobra ze względu na to, że jest zdrowa. Bycie prawdomównym jest dobre ze względu na to, że nikt przy zdrowych zmysłach nie może nas wtedy nazwać kłamcami.

Tej regule wymyka się jednak dobra wola, która jest „dobrem samym w sobie”, a więc dobrem absolutnym. Jeśli kieruję się dobrą wolą, to niezależnie od efektów moich działań pozostaję dobrym człowiekiem. Inaczej rzecz ujmując: jeśli zawsze, cokolwiek robię, motywuje mnie to, że „chcę dobrze”, to nawet najgorsze efekty mojego postępowania nie zmieniają faktu, że jestem dobrym człowiekiem.

Znany jest w etyce podział na koncepcje deontologicznedeontologiadeontologiczne i teleologiczne. Pierwsze oceniają nasze czyny z perspektywy motywów naszych działań. Jeśli chcieliśmy dobrze, to niezależnie od faktycznych rezultatów jesteśmy ludźmi moralnie dobrymi, jeśli zaś nawet z naszych złych intencji wynikły pozytywne, dobre skutki, to nic nie zmienia faktu, że jesteśmy osobami moralnie nagannymi. Drugie wartościują nasze czyny z perspektywy osiągniętych skutków. Niezależnie od motywów naszych działań jesteśmy kimś wartościowym moralnie, jeśli osiągamy efekty moralnie dobre, natomiast postąpiliśmy nagannie, jeśli nasze działania przyniosły złe rezultaty. Metafizyka moralności Kanta jest oczywiście skrajnym wręcz przykładem etyki deontologicznej.

Wiemy, że coś takiego jak rozum przysługuje jedynie istotom ludzkim. Właśnie dlatego, że człowiek jest istotą rozumną, posiada wolną wolę. Aby jednak wolna wola mogła być uznana za dobrą wolę, musi działać wraz z rozumem.

Albo inaczej: wolna wola tylko wtedy jest dobrą wolą, gdy człowiek podejmuje działania, opierając się na racjonalnym namyśle, który służy realizacji idei dobra. Wolność naszej woli nie może być niczym nieograniczona. Rozumność polega na tym, że sam ograniczam swoją wolną wolę, odrzucam działania, które są w danej sytuacji moralnie gorszące, a wybieram te, które mój własny rozum określa mianem dobrych.

Dlaczego dokonuję takiego samoograniczenia, w wyniku którego moja wolna wola okazuje się dobrą wolą? Oczywiście z obowiązku. Obowiązki moralne, które wynikają z mojego postępowania, urastają więc do rangi ogólnoludzkich praw moralnych. Wszyscy ludzie posiadają bowiem ten sam rozum. Nie są w stanie żyć samodzielnie, dlatego też wspólnie tworzą społeczeństwo. Wspólny dla nich rozum sprawia więc, że obowiązki moralne pojedynczych ludzi stają się ogólnymi dla wszystkich prawami (nakazami) moralnymi.

Od pojęcia dobrej woli, która powstaje w wyniku współdziałania rozumu i wolnej woli, przechodzimy więc do pojęcia obowiązków moralnych i moralnych praw. Wszelkie prawa moralne, aby je można było zastosować w praktyce, przejawiają się w formie imperatywów. Innymi słowy, każde możliwe do pomyślenia prawo moralne, wyrażające się w takich formułach, jak: „muszę” „nie muszę”, „powinienem” „nie powinienem”, „wolno mi” „nie wolno mi”, przyjmuje formę nakazu, czyli imperatywu.

R1JstNtrnW2cT1

Zdjęcie przedstawia ludzkie dłonie. Są one ułożone jedna na drugiej.

Jak zauważa Kant, imperatywy moralne dzielą się na dwa rodzaje. Mogą bowiem albo odnosić się do konkretnego celu, który chcę osiągnąć, albo być ogólnym prawidłem, którym powinienem się kierować niezależnie od sytuacji.

W tej pierwszej wersji przyjmują formę hipotezy, która wyraża się za pomocą prostej logicznej implikacji: „Jeżeli…, to…”. Dla przykładu: „Jeżeli chcę być dobrym dzieckiem, to muszę okazywać szacunek swoim rodzicom”, „Jeżeli chcę być uważany za osobę odpowiedzialną, to muszę ponosić konsekwencję swoich czynów”. Jako że ten rodzaj imperatywu odnosi się do konkretnego celu, jaki chcę osiągnąć, przyjmuje wspomnianą już formę hipotezy. Dlatego też nazywamy go imperatywem hipotetycznym. Ile jest możliwych rodzajów imperatywów hipotetycznych? Dokładnie tyle, ile celów do zrealizowania jesteśmy w stanie pomyśleć.

Istnieje jednak także drugi rodzaj imperatywu, który przyjmuje formę bezpośredniego nakazu. Za przykład mogą tu uchodzić powszechnie znane prawidła, takie jak: „Nigdy nie kłam”, „Nigdy nie podejmuj decyzji w gniewie”, „Nigdy nie zabijaj drugiego człowieka, chyba że w samoobronie”. Jak widzimy, przyjmują one formę kategorycznego nakazu lub zakazu, dlatego też ten rodzaj imperatywu zwie się imperatywem kategorycznym.

R3nYy49aFEvuV

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn, którzy obrzucają się tortem. Scenie przygląda się grupa ludzi.

Filozof z Królewca mocno podkreśla, że imperatyw kategoryczny jest tylko jeden, gdyż jest skonstruowany w ten sposób, że dotyczy wszystkich możliwych sytuacji jednostkowych. Możemy go jednak, w zależności od płaszczyzny naszych rozważań, przedstawić w trzech odmiennych brzmieniach. Podkreślmy: imperatyw kategoryczny jest jeden. Występuje jednak w trzech formułach, które zasadniczo mówią o tym samym, tylko z innej perspektywy.

Pierwsza formuła imperatywu kategorycznego brzmi:

Mamy więc postępować tak, jak chcielibyśmy, aby postępowali wszyscy. Jeśli np. wiem, że ze względu na trudną sytuację materialną muszę zaciągnąć pożyczkę, ale nie wiem, czy będę mógł ją spłacić, imperatyw podpowiada mi: nie bierz pożyczki – wszak nie chcesz, aby wszyscy ludzie mogli zaciągać pożyczki, nie wiedząc, czy będą w stanie je zwrócić. Ta formuła imperatywu kładzie nacisk na autonomię ludzkiej woli. Ukazuje nam, jak powinien postępować człowiek rozumny i wolny.

Druga formuła brzmi:

Ta formuła mówi nam o relacji człowieka jako jednostki do człowieka jako ogółu ludzi. Podkreśla fakt, że człowiek, jako istota rozumna, wolna, posiadająca godność i będąca adresatem nauki moralnej, nigdy nie może być traktowany tylko jako środek do jakiegoś celu. Pomimo najszczerszych intencji nigdy nie wolno nam posługiwać się innymi ludźmi, nawet w sytuacjach, gdy mamy na celu ich własne dobro. Dla przykładu: czy w obliczu skrajnej nędzy mogę okraść bogatego znajomego, aby moje dzieci nie cierpiały już głodu? Imperatyw odpowiada: oczywiście, że nie – znajomy nie jest twoim narzędziem (środkiem do zarabiania dla ciebie pieniędzy), nie możesz więc walczyć o godność własnych dzieci poprzez pozbawianie godności jego.

Formuła trzecia brzmi zaś:

Ta formuła podkreśla fakt, że jako rozumna jednostka odkrywam ogólne prawa moralne, ale jestem też częścią społeczności, w której przyszło mi żyć. Muszę więc zawsze dbać o to, aby tworzone przeze mnie prawa miały status praw powszechnie obowiązujących, gdyż prawa odkrywane przez wszystkie rozumne i wolne jednostki muszą się połączyć, tworząc powszechne „prawodawstwo moralne”. Bez tego nie powstanie to, co Kant nazwał „państwem celów”.

RkbyPM4MzzfMZ

Mapa przedstawia kraje wchodzące w skład Unii Europejskiej w 2013 roku.

Uzasadniając metafizykę moralności, Kant stale powołuje się na jej podobieństwa do metafizyki przyrody. Zgodnie z antycznym podziałem filozofia dzieli się na logikę, fizykę i etykę.

Pierwsza z tych nauk jest czysto formalna – operuje w sferze teorii (czystych pojęć), działa na abstraktach czystego (teoretycznego) rozumu, nie ma więc swego odpowiednika w rzeczywistości (swej strony materialnej). Dwie pozostałe jednak stronę materialną posiadają.

Fizyka (czy też: ogół nauk ścisłych, odnoszących się do świata) bada rzeczywistość i odpowiada na pytanie „Jak jest?”. Etyka natomiast bada, w jaki sposób powinien postępować człowiek, odpowiada więc na pytanie „Jak być powinno?”. Obie dotyczą sfery praktycznej naszego życia, wymagają zatem teoretycznego namysłu, który poprzedza praktykę.

Skąd bierze się (w przypadku fizyki) metafizyka świata przyrody i (w przypadku etyki) metafizyka moralności? Pierwsza określa rozumne i powszechnie panujące prawa fizyczne, druga zaś – ogólne, powszechnie obowiązujące prawa moralne. Ilekroć więc Kant ma wątpliwości, jak rozwiązać trudne kwestie moralne, tylekroć porównuje, jak podobne do nich zagadnienia rozwiązuje metafizyka świata przyrody. Paralele i porównania nasuwają się bowiem samorzutnie.

Jest tak również w przypadku pytania: do czego winno nas doprowadzić upowszechnienie ogólnie panujących praw moralnych, a więc ogólnoludzkie postępowanie w myśl imperatywu kategorycznego? Przyglądając się fizyce, zauważamy, że przedstawia nam ona państwo przyrody (dziś powiedzielibyśmy raczej: królestwo przyrody, tak jak mówimy o królestwie zwierząt) jako wewnętrznie logiczną, uporządkowaną, rządzącą się rozumnymi prawami całość wszelkiego stworzenia. Tak wygląda w jej przypadku ogólnie rozumiana odpowiedź na pytanie „Jak jest?”. W przypadku etyki, a więc metafizyki moralności, odpowiadającej na pytanie „Jak być powinno?”, ideałem dążeń pozostaje tzw. państwo celów. Stanowi ono ideał organizacji społecznej, której przedstawiciele są racjonalnymi realizatorami imperatywów moralnych, a ich cele łączą się w ogólne cele społeczne, rozumiane jako wspólne dobro, a więc także szczęście ogółu.

R1Rk4RQssDpxz

Zdjęcie przedstawia współczesny Kaliningrad z perspektywy Zalewu Wiślanego. Na pierwszym planie widać stare, pruskie zabudowania nadbrzeżne. Na drugim planie współczesne bloki.

Od napisania przez Kanta książeczki Uzasadnienie metafizyki moralności minęły już ponad dwa stulecia, a nadal jawi się ona jako bodaj najbardziej racjonalistyczna, wręcz niemiłosiernie konsekwentna w swym racjonalizmie koncepcja etyczna. Właśnie dlatego u wielu myślicieli budzi ona niechęć i prowokuje próby podważenia zawartych w niej treści.

Bardzo popularny jest zwłaszcza pewien eksperyment myślowy. Otóż wyobraźmy sobie sytuację, nierzadką w okresie II wojny światowej, że jesteśmy ludźmi, którzy w czasach okupacji ukrywają rodziny żydowskie. Pewnego dnia do naszych drzwi puka gestapo i pyta, czy przypadkiem nie schroniła się u nas jakaś żydowska rodzina. Postępując w myśl nauki wielkiego mędrca niemieckiego (powszechnie obowiązująca zasada „Nigdy nie kłam”), musimy się przyznać, w efekcie czego zarówno ukrywaną rodzinę, jak i naszą własną czeka niechybna zagłada.

Kant odpowiedziałby, że ten przykład w żaden sposób nie podważa jego rozumowań, a sam akt prawdomówności byłby konieczny także w tym przypadku. Realizacja powszechnie obowiązujących praw moralnych jest bowiem czymś koniecznym, a inicjacja państwa celów sprawiłaby, że nigdy nie powstałaby żadna forma szowinizmu, żaden nazizm, żadne gestapo, a więc także prześladowania nie miałyby miejsca.

Słownik