Fizjologia oka ludzkiego

Żeby skutecznej operować barwą podczas realizacji zdjęć na planie filmowym, należy zapoznać się z tzw. teorią trzech składowych, która wyjaśnia zjawisko percepcji kolorów przez oko ludzkie. Według niej:

Blain Brown Cinematography. Sztuka operatorska

Istnieją trzy rodzaje elementów światłoczułych (czopki) – każdy z nich odpowiada za percepcję jednej z barw podstawowych wchodzących w skład spektrum: skrajnie czerwonej, skrajnie fioletowej i skrajnie zielonej. Na każde z oczu przypada około 7 milionów czopków. Mieszczą się one w środkowej części siatkówki zwanej dołkiem środkowym i są wysokoczułe na zmiany koloru. Subtelne różnice w barwie ludzkie oko wyodrębnia dzięki czopkom w dużej mierze dlatego, że każdy z nich jest połączony z własnym aksonem (końcówką nerwu). Mięśnie kontrolujące oko zawsze obracają okiem do momentu, w którym obraz interesującego nas obiektu trafi na dołek środkowy. Widzenie „czopkowe” określa się widzeniem fotopowowym, a także widzeniem dziennym.

2 Źródło: Blain Brown, Cinematography. Sztuka operatorska, Warszawa 2020, s. 338.

Oprócz czopków biorących udział w rozróżnianiu barw, w siatkówce oka ludzkiego znajdują się pręciki, które odpowiadają za:

Blain Brown Cinematography. Sztuka operatorska

Percepcję intensywności światła i stosunku światła do cienia (…). Służą uformowaniu ogólnego, całościowego obrazu pola widzenia i reagują wyłącznie na ilość fali światła wpadających do oka. Grupy złożone z kilku pręcików są połączone z jednym nerwem, dlatego pręciki nie potrafią rozróżniać subtelnych szczegółów. Pręciki są czułe na niskie poziomy światła i dzięki nim jesteśmy w stanie dostrzec obraz w nocy przy skrajnie słabych warunkach oświetleniowych. Z tego powodu przedmioty, które mają dla nas jasne barwy w świetle dziennym widziane przez czopki, które są czułe na kolor, wydają się tracić barwę w świetle księżyca, ponieważ wtedy jedynie pręciki są stymulowane. Taki sposób widzenia nosi nazwę widzenia skotopowego bądź widzenia nocnego.

3 Źródło: Blain Brown, Cinematography. Sztuka operatorska, Warszawa 2020, s. 338–339.

Zasadniczo więc każdy obserwowany kolor jest światłem „obrobionym” przez siatkówkę oka, a człowiek postrzega trzy podstawowe barwy, są to: czerwień, zieleń oraz niebieski. Dzięki ich kombinacjom w różnych natężeniach fali – powstają wszystkie inne kolory. Zjawisko to nosi nazwę synteza addytywna. Przy identycznym natężeniu tych trzech barw – powstaje światło białe.

Podstawowe systemy organizacji koloru

Oprócz systemu addytywnego mieszania barw, istnieje tzw. system substraktywny. Warto pamiętać, że system addytywny stosowany jest najczęściej podczas m.in. oświetlania koncertów, sztuk teatralnych, przedstawień operowych i dotyczy tylko mieszania światła kolorowego. I tak np. z dwóch przeciwległych stron sceny punktowe światło czerwone z jednego reflektora oraz punktowe światło niebieskie z drugiego, kierowane są w jeden konkretny punkt, gdzie po zetknięciu się ze sobą – tworzą barwę fuksji. System addytywny posada swoje koło kolorów, stworzone na podstawie trzech barw podstawowych: czerwonego, zielonego oraz niebieskiego; i tak np. fuzja czerwonego oraz zielonego daje żółty, zielonego i niebieskiego – cyjan, a czerwonego i niebieskiego – fuksję.

RIffsBsBLVnuI
Mieszanie addytywne i mieszanie subtraktywne.
Źródło: Quark67, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Z kolei system substraktywny dotyczy mieszania pigmentów. Najczęściej więc wykorzystuje się go podczas pracy z farbami (farbowanie, malowanie). Aby uzyskać nową barwę wystarczy wlać dwie różnokolorowe farby do pustego pojemnika, i tak np. z połączenia pigmentów farby czerwonej i żółtej otrzymamy pomarańczową. Koło kolorów tego systemu posiada trzy podstawowe barwy, są to: cyjan, fuksja oraz żółty. Fuzja fuksji i żółtego daje kolor czerwony, żółtego i cyjanu – zielony, a cyjanu i fuksji – niebieski. Łącząc cyjan, fuksję oraz żółty w równych proporcjach można uzyskać czerń. Co ciekawe system substraktywny stosowany jest w filtrach (wykonanych z kolorowego szkła lub folii silikonowych) obiektywów kamer.

Najważnejsze elementy koloru

Efektywne korzystanie z obu systemów podczas realizacji zdjęć na planie filmowym nie będzie możliwe bez wiadomości na temat m.in. precyzyjnego rozróżniania poszczególnych barw, ich odcieni, a także kontrastów zachodzących między nimi.

Warto pamiętać, że każdy człowiek postrzega specyfikę danego koloru subiektywnie, więc bardzo często, tak jak ma to miejsce podczas nazywania odcieni farb, barwy określane są np. jako morskie (morska bryza), romantyczne (romantyczna czerwień) itd. Dlatego najskuteczniejszym sposobem obiektywnego określenia danego koloru jest zbadanie jego próbki.

Bruce Block Opowiadanie obrazem. Tworzenie wizualnej struktury w filmie, telewizji i mediach cyfrowych

Ogólnie dostępne systemy, takie jak: system kolorów pantonowychsystem kolorów Munsella, dostarczają próbek, które są uznawane na całym świecie. Oba systemy określają kolor na podstawie licznych tabeli lub próbek kolorów, a nie na werbalnych opisach.

4 Źródło: Bruce Block, Opowiadanie obrazem. Tworzenie wizualnej struktury w filmie, telewizji i mediach cyfrowych, Warszawa 2010, s. 162.
RJhnX7rLT2Gcy
Kilka wydań Munsell Book of Color, autor zdjęcia: Mark Fairchild
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Munsell_Books.jpg?uselang=fr, licencja: CC BY-SA 3.0.

Bez dostępu do próbek, pozostaje zdać się na opis werbalny danego koloru. Sporządza się go na podstawie trzech zmiennych: saturacji, odcienia oraz jasności.

Saturacja, odcień, jasność

Odcień to nic innego, jak pozycja, którą zajmuje dana barwa na kole kolorów. Warto przypomnieć, że koło kolorów składa się z czerwonego, pomarańczowego, żółtego, zielonego, cyjanu, niebieskiego, filetowego oraz fuksji. Jak łatwo zauważyć istnieje tylko osiem odcieni. Dlatego podczas określania specyfiki danej barwy – najprościej zacząć od ustalenia jej odcienia, np. truskawka będzie czerwona, a banan – żółty.

R1KUiIq8MmAvc
Koło barw
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org/wiki/File:Color_circle_(hue-sat).png, licencja: CC BY-SA 3.0.

Oczywiście kolor bardzo wielu przedmiotów i zjawisk umyka tej prostej i podstawowej klasyfikacji. Dlatego w drugiej kolejności – jeśli znany jest już odcień danego obiektu – określa się jego jasność, która jest po prostu dodaniem czerni lub bieli do odcienia. Jasność precyzuje więc miejsce danego koloru na tzw. skali szarości. I tak np. jeśli dojrzałą, czerwoną truskawkę okrasi się bielą – zmieni ona swój kolor na różowy (inaczej: jasnoczerwony).

RtxmK8VdEfQx1
Źródło: Jean-Jacques MILAN, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Grayscale?uselang=be#/media/File:D%C3%A9grad%C3%A9_et_%C3%A9chelons.svg, licencja: CC BY-SA 3.0.

Znając już odcień oraz jasność obiektu, w trzeciej kolejności bada się jego saturację (lub desaturację), która opisuje czystość danego odcienia. Jeżeli saturacja koloru jest maksymalna, to jego odcień jest skrajnie jaskrawy. Jeżeli truskawka odznaczałby się tzw. czerwienią saturacyjną, oznaczałby to, że jej czerwień nie posiada domieszki żadnej innej barwy, jest w stu procentach czysta. Jeśli jednak do jej odcienia doda się np. nieco cyjanu (desaturacja), truskawa poszarzeje (czym więcej cyjanu, tym bardziej szara będzie).

ROOIxgaccokxV
Przykłady saturacji i desaturacji (oryginalne zdjęcie znajduje się po lewej stronie na samej górze)
Źródło: dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Saturation_change_photoshop.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.

Warto pamiętać, że każdy kolor posiada swój kolor uzupełniający (np. czerwień – cyjan). Jeżeli połączy się je ze sobą w równych proporcjach – zawsze powstanie kolor szary.

Kontrast i podobieństwo

Znając podstawowe zależności między kolorami, filmowcy korzystają z kontrastów oraz podobieństw w celu m.in. nadania danej scenie intymności lub dynamiki. Aby zbudować kontrast dobierają oni kolory tak, żeby zdecydowanie różniły się one odcieniami. Jeśli chcą stworzyć podobieństwo, używają po prostu kolorów opartych na jednym odcieniu, np. fiolecie.

Warto pamiętać, że kontrast oraz podobieństwo mogą być budowane na skalach jasności (od skrajnie jasnego do skrajnie ciemnego), mogą również występować z ujęcia na ujęcie, lub nawet z całej sekwencji ujęć na kolejną sekwencję.

Balans bieli

Niezwykle istotnym aspektem pracy z kolorem na planie filmowym jest odpowiednie balansowanie bielą. Ludzkie oko rejestruje wiele zróżnicowanych rodzajów światła jako jednolite światło białe. Ta niedoskonałość percepcji aparatu wzrokowego wynikająca głównie z czynników psychologicznych oraz środowiskowych – zmusza filmowców do mierzenia temperatury barwowej każdego źródła światła.

Dzięki użyciu odpowiednich mierników okazuje się więc, że istnieje znacząca różnica pomiędzy np. barwą światła dziennego a barwą światła, jakie emituje żarówka.

Blain Brown Światło w filmie

Definiowanie temperatury barwnej to najbardziej rozpowszechniony sposób określania barwy światła. Skala ta wiąże się z promieniowaniem tzw. ciała doskonale czarnegociało doskonale czarneciała doskonale czarnego (przyjmijmy tu, że jest to metalowy instrument o czarnej powierzchni, zwany też radiatorem wnękowym bądź radiatorem Plancka). Rozgrzane aż do żarzenia się ciało czarne promieniować może różnymi kolorami, zależnie od temperatury. Temperatura barwowa to po prostu ilościowe ujęcie takich określeń jak „rozgrzany do czerwoności” czy „rozgrzany do białości”.

5 Źródło: Blain Brown, Światło w filmie, Warszawa 2009, s. 178.

Temperaturę barwową wyraża się w kelwinachkelwinkelwinach (K), a doświadczeni filmowcy oraz fotografowie – zamiast każdorazowo testować miernikami czy rejestrowana kamerą temperatura barwowa odpowiada tej, którą rzeczywiście widzi ludzkie oko – pamiętają o wartościach najbardziej rozpowszechnionych źródeł światła:

R5BEinc2qHHeQ1
Źródło: Jay Phagan, dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiat%C5%82omierz#/media/Plik:Light_meters.jpg, licencja: CC BY 2.0.

światło standardowej świecy = 1000‑2000 K

światło standardowej żarówki = 2500‑3500 K

słońce w czasie wschodu i zachodu = 3000‑4000 K

światło standardowej lampy błyskowej oraz światło słoneczne w południe = 5200‑6000 K

światło słoneczne przy bezchmurnym niebie po południu = 6000‑6500 K

światło słoneczne w dniu pochmurnym oraz w zacienionym miejscu = 6500‑8000 K

światło słoneczne w dniu całkowitego zachmurzenia oraz po zachodzie słońca = 8000‑10000 K

Posiadając tę wiedzę, filmowcy odruchowo potrafią dostosować temperaturę barwową do warunków panujących aktualnie na planie filmowym. Warto jednak zdawać sobie sprawę, że:

Blain Brown Światło w filmie

Temperatura barwowa może być jednak myląca; dla wielu źródeł światła (zwłaszcza tych, których dystrybucja energii spektralnej jest nieciągła) jest ona jedynie przybliżeniem realnej wartości i nazywana jest najbliższą temperaturą barwową. Temperatura mówi nam bardzo dużo o niebieskim lub pomarańczowym komponencie światła, ale prawie nic o komponencie magenty i zieleni, a to właśnie te barwy rzucać mogą nieprzyjemne cienie na obrazie filmowym, nawet jeśli miernik wskazuje właściwy pomiar temperatury.

6 Źródło: Blain Brown, Światło w filmie, Warszawa 2009, s. 181.

Dlatego filmowcy podczas realizacji zdjęć korzystają ze współczynnika oddawania koloru (CRI – color rendering index), który wyrażany jest na skali liczbowej od 1 do 100. Współczynnik ten określa – jak zbliżone jest rejestrowane źródło światła do ciała doskonale czarnego. Czym wyższa liczba na skali, tym źródło posiada większą zdolność do dokładnego odwzorowania danej barwy. Na plan filmowy dopuszczane są tylko te źródła, które posiadają współczynnik powyżej 90 na CRI.

Słownik

ciało doskonale czarne
ciało doskonale czarne

(ang. black body) – wyidealizowany model ciała, które niezależnie od swojej temperatury absorbuje całe padające na nie promieniowanie elektromagnetyczne, a także emituje promieniowanie o widmie ciągłym, którego kształt zależy od temperatury ciała

częstotliwość
częstotliwość

liczba pełnych zmian pola magnetycznego i elektrycznego w ciągu jednej sekundy, wyrażona w hercach (Hz)

długość fali
długość fali

odległość między sąsiednimi punktami, w których pole elektryczne i magnetyczne mają taką samą fazę

dualizm korpuskularno‑falowy
dualizm korpuskularno‑falowy

(ang. wave‑particle duality) – cecha obiektów kwantowych (np. fotonów czy elektronów) polegająca na przejawianiu, w zależności od sytuacji, właściwości falowych (dyfrakcja, interferencja) lub korpuskularnych (dobrze określona lokalizacja, pęd)

fala
fala

(ang. wave) – zaburzenie stanu przestrzeni lub pola elektromagnetycznego, rozchodzące się ze skończoną prędkością i niosące ze sobą energię. Zaburzeniu towarzyszy przesyłanie energii bez przemieszczania się masy

foton
foton

(gr. phiῶς – światło; ang. photon) – cząstka elementarna przenoszącą kwant (czyli jedną porcję) energii promieniowania elektromagnetycznego. Energia fotonu jest ściśle określona i uzależniona od częstotliwości fali elektromagnetycznej

kelwin
kelwin

(ang. kelvin) – jednostka SI temperatury termodynamicznej, którą oznacza się symbolem K

mikrofale
mikrofale

rodzaj promieniowania elektromagnetycznego o długości fali pomiędzy podczerwienią a falami ultrakrótkimi, zalicza się je do fal radiowych

podczerwień
podczerwień

(ang. infrared) – promieniowanie elektromagnetyczne o długości fal między światłem widzialnym a falami radiowymi. Oznacza to zakres od 780 nanometrów do 1 milimetra. Energia fotonów promieniowania podczerwonego zawiera się w przedziale od 0,001 eV do 1,6 eV, a częstotliwość drgań od 300 GHz do 400 THz. Każde ciało o temperaturze większej od zera bezwzględnego emituje promieniowanie cieplne. Już w temperaturze kilku kelwinów ciała emitują promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie dalekiej podczerwieni, ciała o temperaturze pokojowej emitują najwięcej promieniowania o długości fali rzędu 10 mumum. Przedmioty o wyższej temperaturze emitują więcej promieniowania i o mniejszej długości, co pozwala na ich wykrycie przez ich promieniowanie

podtekst wizualny
podtekst wizualny

sens niezaprezentowany wprost poprzez obraz filmowy lub niewynikający z sytuacji przedstawianej podczas danej sceny filmu wprost, ale taki, którego można się domyślić

prędkość światła
prędkość światła

prędkość fali elektromagnetycznej w próżni i wynikająca z tego stała fizyczna (c = 299 792 458 m/s)

promieniowanie gamma
promieniowanie gamma

(ang. gamma radiation) – bardzo przenikliwe promieniowanie elektromagnetyczne, powstające m.in. podczas przemian jądrowych, powoduje jonizację materii; najbardziej krótkofalowa cześć promieniowania elektromagnetycznego, o długości fali mniejszej niż 1 nm, co odpowiada energii fotonu wynoszącej ok 1 keV

pryzmat
pryzmat

(ang. prism) – bryła z materiału przezroczystego o co najmniej dwóch ścianach płaskich nachylonych do siebie pod kątem łamiącym pryzmatu. Używany w optyce do zmiany kierunku biegu fal świetlnych, a poprzez to, że zmiana kierunku zależy od długości fali, jest używany do analizy widmowej światła. Zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia pozwala użyć pryzmatu jako idealnego elementu odbijającego światło. Pryzmaty wykorzystywane są w produkcji wielu urządzeń optycznych, np.: lornetek, peryskopów

ultrafiolet
ultrafiolet

(ang. ultraviolet) – promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 10 nm do 400 nm (niektóre źródła za ultrafiolet przyjmują zakres 100–400 nm), niewidzialne dla człowieka. Promieniowanie ultrafioletowe są to fale krótsze niż promieniowanie widzialne i dłuższe niż promieniowanie rentgenowskie. Zostało odkryte niezależnie przez niemieckiego fizyka, Johanna Wilhelma Rittera, i brytyjskiego chemika, Williama Hyde’a Wollastona, w 1801 roku. Dawniej było nazywane promieniowaniem pozafiołkowym lub nadfiołkowym

nanometr