Kultura polityczna i aktywność obywatelska

Nie możemy stworzyć społeczeństwa obywatelskiego bez kultury politycznej na odpowiednim poziomie. Dlatego pojęcie kultury politycznej jest jednym z najważniejszych terminów w naukach społecznych. Jest ono definiowane różnorodnie, bo same definicje kultury i polityki są niejednolite. Jak pisze Jan Garlicki w Polityce i społeczeństwie na potoczne rozumienie tego terminu wpłynął zapewne przymiotnik „kulturalny”, oznaczający człowieka obytego w towarzystwie i pozytywnie ocenianego, i dlatego „kultura polityczna” bywa mylona z etyczno‑moralnymi predyspozycjami polityków.

Pojęcie upowszechniło się w połowie XX w., jednak fenomen stosunku ludzi do polityki podejmowany był znacznie wcześniej. Myślenie o rzeczywistości politycznej w sposób sytuujący w centrum uwagi związek instytucji politycznych z obyczajami obywateli i sposobem odnoszenia się społeczeństwa do decyzji politycznych zapoczątkowali już filozofowie starożytni, jak Platon i Arystoteles. Zajmowali się nimi także przedstawiciele nowożytnej myśli politycznej, np. Nicollò Machiavelli, John Locke, Thomas Hobbes czy Karol Monteskiusz.

Zdaniem Gabriela Abrahama Almonda kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Almond postulował, by w procesie badania systemów politycznych skupiać się na zachowaniach grup społecznych i psychologicznych orientacjach obywateli w związku z polityką. Tym samym z pojęcia kultury politycznej uczynił on kategorię analityczną, którą rozwijał wraz ze współpracownikami: Sidneyem Verbą i G. Binghamem Powellem. Owe indywidualne orientacje członków systemu wobec polityki łączą w sobie kilka składników:

Modele kultury politycznej

Prezentowane aspekty poznania i indywidualne orientacje członków systemu politycznego odnajdujemy w zaproponowanych przez Almonda i Verbę modelach‑typach kultury politycznej:

Typ zaściankowy

Najbardziej charakterystyczną cechą zaściankowego typu kultury politycznej jest brak świadomości politycznej wśród jej reprezentantów. Ten typ kultury politycznej odznacza się tym, że społeczeństwo, w którym funkcjonuje, nie uznaje systemu politycznego za centrum i za autorytet oraz nie ma wobec niego żadnych żądań. Brak w nim także wyspecjalizowanych ról politycznych, a funkcje, takie jak wódz, naczelnik czy szaman, które w tego rodzaju społecznościach występują, łączą w sobie aspekty polityczne z ekonomicznymi i religijnymi, a postawa polityczna członków wspólnoty nie jest oddzielona od postaw religijnych i społecznych. Co ciekawe, istotne znamiona kultury zaściankowej mogą się też pojawiać w rozbudowanych i wewnętrznie zróżnicowanych kulturach, ale będą mieć wtedy charakter bardziej emocjonalny i normatywny niż poznawczy.

Typ poddańczy

Społeczeństwo reprezentujące poddańczy typ kultury politycznej jest co prawda świadome istnienia systemu politycznego jako centrum, jednak nie wysuwa wobec niego żądań politycznych i biernie akceptuje jego decyzje. Jeżeli już uczestniczy w życiu publicznym, to jest to uczestnictwo całkowicie pasywne. Poszczególne osoby są świadome istnienia władzy rządowej i instytucji administracji publicznej i mają nawet do niej stosunek uczuciowy, mogą więc być z niej dumne lub jej wrogie, oceniając ją jako uprawnioną lub nieuprawnioną, ale zupełnie się z nią nie utożsamiając. Choć wyrażają swoje opinie wobec systemu w sposób zdecydowany, to jednak rzadko postrzegają jednostki jako sprawczy czynnik systemu politycznego. Dlatego też postawy reprezentantów tego typu kultury politycznej są zasadniczo bierne, choć czasami pojawiają się u nich pewne formy kompensacji.

Typ uczestniczący (partycypacyjny)

Członkowie uczestniczącego typu kultury politycznej są natomiast świadomi istnienia systemu politycznego i go akceptują. To wyrazisty stosunek do aktywnej roli jednostki w systemie politycznym, ale uczuciowe i wartościujące oceny owej roli mogą się wahać od akceptacji do odrzucenia. Są także wobec niego aktywni, potrafią wyrażać własne interesy i żądania oraz akceptują jego decyzje, co świadczy o ich wysokim poziomie samowiedzy politycznej. Dążą oni również do zdobycia możliwie pełnej wiedzy zarówno o całości systemu, jak i o strukturach i procesach politycznych i administracyjnych. Kultura uczestnictwa nie usuwa kultury zaściankowej i kultury podporządkowania. W systemie uczestnictwa obywatele nie tylko są nastawieni na aktywne poczynania polityczne, lecz zarazem podporządkowują się prawu i władzy oraz uczestniczą w licznych grupach pierwotnych, w których panują postawy kultury zaściankowej.

Oczywiście rzadko się zdarza, że wyodrębnione wcześniej typy kultury politycznej występują w czystej postaci. Zwykle tworzą one związki typów niejednolitych złożone z typów podstawowych, takie jak kultura zaściankowa i podporządkowania, kultura podporządkowania i uczestnicząca czy kultura zaściankowa i uczestnicząca.

Funkcje kultury politycznej

Kultura polityczna obywateli pełni także wiele funkcji społecznych. Możemy do nich zaliczyć przede wszystkim:

Trzeba jednak pamiętać, że funkcje te mogą istnieć tylko w przypadku, kiedy kultura polityczna i system polityczny gwarantują je swymi normaminorma społecznanormami i regułami. Muszą one wiązać uczestników życia publicznego, a demokratyczne przedstawicielstwo władzy politycznej i ekonomicznej nie może być zagrożeniem dla demokracji. Zgodnie z jej regułami obywatele muszą być bowiem włączani do procesu rządzenia państwem i pracy społecznej, by kultura polityczna mogła się w ogóle rozwijać.

Kultura obywatelska

Jednym z czynników decydujących o jakości demokracji i społeczeństwa obywatelskiego jest kultura polityczna jego obywateli. Jako kulturę obywatelską rozumie się zaś zjawisko szersze niż kultura polityczna, gdyż zawierające w sobie także aktywności niezwiązane z polityką. Kultura obywatelska definiowana bywa w kategoriach dominujących postaw wobec innych uczestników życia publicznego (zaufanie, tolerancja dla odmiennych poglądów i racji, kooperacja w celu realizacji wspólnych celów). Wyznacza ją także poziom kompetencji w sprawach publicznych, myślenie i działanie poza partykularnym interesem, lecz dla dobra wspólnego.

O niskiej kulturze obywatelskiej można mówić, gdy zaufanie do innych jest znikome, a tolerancja dla odmienności niska. Łączy się to również ze wspomnianym dążeniem do realizacji interesów partykularnych, czasem nawet za wszelką cenę i bez względu na skutki. O wysokiej kulturze obywatelskiej można natomiast mówić, gdy poziom zaufania społecznego i tolerancji jest wysoki, a czynnikiem dominującym działania są normy i reguły przestrzegane przez większość uczestników życia politycznego, które prowadzą do osiągnięcia dobra wspólnego.

Wysoka kultura obywatelska wzmacnia się i kumuluje, wytwarzając tym samym stan równowagi społecznej polegającej na kooperacji między obywatelami, dużym zaufaniu, i zaangażowaniu obywatelskim. Podobnie jest z niską kulturą obywatelską. Kumuluje ona partykularyzm i brak zaufania, co objawia się ucieczką w prywatność oraz stagnacją ekonomiczną i społeczną. Taki negatywny stan niestety charakteryzuje się dużą stabilnością w czasie i trudno jest go przełamać. Prowadzi to do „amoralnego familizmu”, czyli do maksymalizowania korzyści swoich i swojej rodziny kosztem otoczenia społecznego. Opiera się ono na przekonaniu, że wszyscy czynią podobnie. Wskutek tego rodzi się następnie przyzwolenie społeczne dla korupcji czy oszustw podatkowych.

Słownik