Filozofia posokratejska

Pojawienie się Sokratesa było przełomem w dziejach filozofii starożytnej. Będące do tej pory na pierwszym planie zagadnienia kosmologiczne ustąpiły miejsca zagadnieniom humanistycznym. Sokrates jako pierwszy zainicjował poważną i metodyczną refleksję etyczną. Metodą uprawiania filozofii i dochodzenia do prawdy stał się dialog. Następcy Sokratesa starali się kontynuować dzieło mistrza, mimo że przywiązywali wagę do innych aspektów jego nauki i nieco różnili się poglądami.

Cynicy, cyrenaicy i megarejczycy

Cynicy

ROPp7BZxNtgxY

Obraz przedstawia półnagiego mężczyznę, który siedzi w przewróconej na bok wielkiej, glinianej beczce. Beczka jest wyłożona słomą, mężczyzna trzyma palącą się latarenkę. Obok znajdują się cztery psy. W tle są budynki miasta oraz ulica.

Cynicy byli zwolennikami jednego z nurtów filozoficznych wyrosłych z tradycji sokratejskiej i prawdopodobnie najbardziej liczącą się szkołą sokratejską. Ich nazwa wywodzi się od prowadzonej przez nich szkoły na placu Cynosarges albo też od greckiego przymiotnika kynikos, czyli „psi”. Założycielem szkoły był Antystenes z Aten (ok. 444‑365 p.n.e.), uczeń Sokratesa i rywal Platona. Jako syn Ateńczyka i trackiej niewolnicy należał do ateńskiego proletariatu. Drugim słynnym, głównie dzięki anegdotom, przedstawicielem cynizmu był Diogenes z Synopy (413‑323 p.n.e.).

Poglądy cyników

Cynicy są zwolennikami jednego z nurtów filozoficznych wyrosłych z tradycji sokratejskiej. Ich nazwa wywodzi się od prowadzonej przez nich szkoły na placu Cynosarges albo też od greckiego przymiotnika kynikos, czyli „psi”. Założycielem szkoły był Antystenes z Aten (ok. 444‑365 p.n.e.), uczeń Sokratesa i rywal Platona. Jako syn Ateńczyka i trackiej niewolnicy należał do ateńskiego proletariatu. Drugim słynnym, głównie dzięki anegdotom, przedstawicielem cynizmu był Diogenes z Synopy (413‑323 p.n.e.). Za mieszkanie służyła mu podobno duża gliniana beczka.

Cynicy podobnie jak Sokrates skupiali się na zagadnieniach etycznych. Uważali, że jedynym i samowystarczalnym celem ludzkiego życia gwarantującym szczęście jest cnota. Wszystkie inne dobra, życiowe cele, w tym także wiedza, okazują się bezwartościowe i należy je traktować z obojętnością. Mędrcem staje się ten, komu udaje się osiągnąć zupełną niezależność od wszystkiego (autarkiaautarkiaautarkia); jest to możliwe poprzez ascezęascezaascezę, czyli odpowiednią pracę nad sobą i ćwiczenia przysposabiające do wyrzeczeń. Okazywali pogardę wobec wszelkiego rodzaju instytucji państwowych i społecznych (rodzina, państwo, religia). O sobie powiadali, że są kosmopolitamikosmopolityzmkosmopolitami, to jest obywatelami całego świata. Opowiadali się za równouprawnieniem kobiet i niewolników. W teorii poznania byli sensualistamisensualizmsensualistami i relatywistami.

Cyrenaicy

Przedstawiciele szkoły cyrenajskiej, chociaż podobnie jak cynicy przyznawali się do patronatu Sokratesa, wypracowali jednak zupełnie odmienną koncepcję filozoficzną. Założycielem tej szkoły był Arystyp z Cyreny (ok. 430‑355 p.n.e.), który najpierw poznał poglądy Protagorasa, a potem został dopiero uczniem Sokratesa. Inni mniej znani cyrenaicy to Teodoros, później zwany Ateistą, i Hegezjasz Peisitanatos, czyli nawołujący do śmierci.

W zakresie teorii poznania Arystyp był zwolennikiem subiektywizmu i sensualizmu. Nie istnieje coś takiego jak poznanie obiektywne – jego zdaniem – poznajemy jedynie własne, zmysłowe wrażenia. Teza została postawiona radykalnie – niemożliwe jest poznanie fizykalnego, zewnętrznego świata. Dlatego też cyrenaicy skoncentrowali się na problematyce etycznej, która jednak wynikała z ich epistemologii opartej na subiektywnych, zmysłowych doświadczeniach. Dobre jest to, co przyjemne, złe to, co przykre. Pogląd głoszący, że jedynym źródłem szczęścia i celem ludzkiego życia jest przyjemność, nazwano hedonizmem (gr. hedone znaczy „przyjemność”).

Przyjemność jest jednak stanem, który trwa tylko przez chwilę, dopóki działa powodujący ją bodziec. Ma ona zatem charakter cielesny i zawsze musi być przez coś wywołana; nie osiąga się jej przez sam brak cierpień i przykrości, jak to później głosić będą epikurejczycy. Dlatego też człowiek, który chce zaznać szczęścia pojmowanego jako przyjemność, musi nauczyć się korzystać z każdej nadarzającej się okazji, musi umieć „chwytać dzień” (łac. carpe diem). Przyjemności różnią się między sobą nie jakością, tylko stopniem intensywności, coś jest bardziej lub mniej przyjemne.

Hedonizm cyrenaików znalazł swoją kontynuację w filozofii epikureizmu ale też tracił na swoim radykalizmie. Z czasem przyjemność zaczęto rozumieć jako brak cierpień i dokonano rozgraniczenia między przyjemnościami cielesnymi a duchowymi.

Megarejczycy

R1UrpXowwLIIX1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę w czerwonym stroju, ma krótkie włosy, długą brodę oraz głębokie zmarszczki na twarzy. Widnieje nad nim łaciński napis Silphon Phus.

Szkołę megarejską założył w 399 r. p.n.e. uczeń Parmenidesa i Sokratesa – Euklides z Megary (ok. 450–ok. 380 p.n.e.). Do szkoły należeli także Eubulides z Miletu, Diodor z Kronos, Filon ale największy rozgłos zyskał Stilpon, który około 320 r. p.n.e. nauczał w Atenach.

Poglądy megarejczyków

Megarejczycy próbowali połączyć etyczną naukę Sokratesa z teorią Parmenidesa i eleatów dotyczącą jedności bytu. Odeszli jednak dość daleko od naczelnej zasady filozofii Sokratesa, jaką był postulat szukania prawdy. Wiele uwagi poświęcali analizie formalnej pojęć i wyszukiwaniu sprzeczności w logicznych sylogizmach. Swoje twierdzenia, podobnie jak eleaci, uzasadniali za pomocą dialektyki. Szkołę megarejską określano też mianem „erystycznej” (co można przetłumaczyć jako „kłótliwej”), gdyż jej adepci ćwiczyli się w prowadzeniu sporów i polemice z adwersarzami, bez względu na to, po czyjej stronie była racja. W tym celu rozwinęli umiejętność posługiwania się paradoksami i tropienia antynomii. Jak pisze Diogenes Laertios: Ażeby dowieść fałszywości jakiegoś dowodu, atakowali jego konkluzję, a nie przesłanki.

Ich rozumowanie na pozór było poprawne, w istocie oparte jednak na wieloznaczności wyrażeń, na nieprecyzyjności we wnioskowaniu lub błędach logicznych, czyli na sofizmatach. Najbardziej znane są dialektyczne paradoksy Eubulidesa:

1. Kłamca: jeśli kłamca mówi, że kłamie, to znaczy, że równocześnie kłamie i mówi prawdę.

2. Łysina: człowiek może stracić jeden, dwa, kilka włosów, ale nie staje się od tego jeszcze łysy.

3. Rogacz: jeśli rogów nie zgubiłeś, a przecież czego nie zgubiłeś, to posiadasz, to znaczy, że rogi posiadasz.

Słownik