Narzędzia służące do tworzenia mityzacji rzeczywistościŹródło:Narzędzia służące do tworzenia mityzacji rzeczywistości

Bruno Schulz w swoich opowiadaniach składających się na dwa tomy: Sklepy cynamonowe (1933) i Sanatorium pod klepsydrą (1937) dokonał mityzacji rzeczywistości.mityzacjamityzacji rzeczywistości. Proces ten polegał na umiejscowieniu centrum świata w prowincjonalnym mieście. Miasto może być zatem zmitologizowaną miniaturą świata. Natomiast źródłem mitu jest dla B. Schulza dzieciństwo. Sposób, w jaki opisuje postępującą chorobę Ojca, ale także jego śmierć, wskazuje na przetworzenie rzeczywistości, wymieszanie realności z fantastyką (odchodzenie Ojca przedstawione jest tu jako przemiana w karakona). Źródłem mitu jest także Księga, czyli autentyk, prawzór świata. Czytelnik nie poznaje dokładnej jej definicji, bowiem jak pisze Schulz:

Narzędziem służącym do tworzenia tej swoistej mitologii jest twórczość, a jej elementem nie tylko metaforyka, ale także technika onirycznaoniryzmoniryczna, czyli włączenie do świata przedstawionego marzeń sennych. Innym ważnym przejawem mitologizacji rzeczywistości w prozie Schulza jest manipulacja czasem i przestrzenią:

Tak zaczyna się Sierpień - pierwsze opowiadanie cyklu Sklepy cynamonowe.
„Ojciec wyjeżdżał”, „Adela wracała” – niedokonane formy czasowników oznaczają tu wielokrotność: wszystko, co się w prozie Schulza przydarza, zachodzi na tle jakiegoś stałego porządku, w którym jest miejsce na coroczne lipcowe wyjazdy Ojca i codzienne wyprawy służącej na zakupy. Wydarzenia jednorazowe i przez to niezwykłe muszą więc mieć stale jako tło ową niezmienność świata jako historii, która się wiecznie powtarza. To, co stałe i oczywiste, nie jest jednak wcale banalne. Adela pojawia się z zakupami niczym Pomona, rzymska bogini sadów i owoców, a zatem ten porządek ma zakorzenienie w mitologii; to, co zwykłe, jest zarazem odwieczne i sakralne. Jednocześnie warzywa, owoce i mięso nabierają poprzez metaforykę i porównania cech niezwykłości, pojawiają się w ich opisie słowa „trudne”: wegetatywne i telluryczne oznacza po prostu: „roślinne i pochodzące z ziemi”, ale poprzez obcojęzyczne źródłosłowy te wyrazy także łączą się z antykiem. „Wodorosty jarzyn” przypominające „głowonogi i meduzy” to także coś niecodziennego w odległym od mórz miasteczku, które swój wzór miało bez wątpienia w rodzinnym Drohobyczu Schulza.

Motyw księgi

Bez wątpienia świat Schulza jest światem nie tylko zmysłowym, światem wyrazistych kształtów, smaków i zapachów, ale także światem „napisanym”. Warto zwrócić uwagę na bardzo istotny u tego pisarza motywmotywmotyw „Księgi”: to „księga wakacyj”, którą wertują bohaterowie tej opowieści. Jest więc tak, jakby wszystko, co istnieje, było wcześniej zapisane, miało swój wzorzec w postaci tekstu.

R1WeqS5kWfSo51

Ilustracja przedstawia tekst hebrajski na ścianie, pomiędzy dwoma kolumnami.

O Żydach – a Schulz pochodził z rodziny żydowskiego kupca bławatnegokupiec bławatnykupca bławatnego – mówi się często, że są „narodem Księgi”, co oznacza, że święta Księga, ToraToraTora, odgrywa w ich kulturze ogromną rolę, jest obiektem nieskończonych studiów, źródłem całego porządku świata. W Księdze, o której mowa we fragmencie, „wszystkie karty pałały od blasku”, co pewnie nie jest przypadkowe i przywołuje na myśl Zohar (Księgę blasku) główną księgę kabałykabałakabały. Jak widać, już ten pierwszy fragment opowiadania Schulza, w którym mówi się o codziennych sprawach rodzinnego domu, nawiązuje jednocześnie mimochodem do wątków z mitologii antycznej i czyni aluzję do świętych ksiąg judaizmu. Nie jest to przypadek. We wszystkich znanych opowiadaniach Schulza („znanych”, bo część jego tekstów literackich zaginęła w czasie wojny) zwykłość zdarzeń zachodzących w niedużym kresowym mieście w początkach XX w. ujawnia swoją „łączność z uniwersalnymi mitami ludzkości”. Dlatego nie powinna zwodzić pozorna banalność historii o narodzinach małego pieska, o dolegliwościach żołądkowych Ojca, o hodowli ptaków itd. One wszystkie mają u Schulza drugie dno w postaci odwołania do mitówmityzacjamitów, a przynajmniej do jakichś ogólnych prawidłowości rządzących światem jako całością.

R157Ju1K3RrXA1

Obraz przedstawia młodą, kobietę w zwiewnej sukni. Kobieta stoi przy marmurowym postumencie, ja którym leży kosz z owocami. Prawa ręka kobiety jest uniesiona, jest w niej jabłko na gałązce. Lewą ręką kobieta dotyka jabłko leżące na postumencie.

No dobrze, ale właściwie skąd o tym wiadomo? Gdy się wpatrzyć ponownie w cytowany fragment, widać, że mechanizmem, który służy do wykraczania poza rzeczywistość zwyczajną, obecną tu i teraz przed oczyma, jest metafora i porównanie. Odgrywają one rolę dwoistą: nasycają obraz emocjami i zmysłowością, bo przecie wakacje smakują dopiero, gdy się o nich powie, że „miały na dnie słodki do omdlenia miąższ złotych gruszek”, ale obok pełnią też inną funkcję – przenoszą to, co się dzieje tu i teraz, w kontekst mitologiczny. Stąd służąca Adela staje się boginią Pomoną, a „księga wakacyj” – już sama w sobie będąca metaforą – zyskuje odniesienie do Księgi blasku.

Wielopiętrowe ciągi metaforyczne

Metafora jest bardzo ważnym elementem Schulzowskiej sztuki słowa, pozwala bowiem budować związki pomiędzy sferami rzeczywistości, które na pozór niewiele mają ze sobą wspólnego. Awangardowy mistrz i teoretyk poetyckiej metafory z okresu dwudziestolecia międzywojennego, Tadeusz Peiper, twierdził, iż dobra metafora pozwala zderzać ze sobą pojęcia, które w zwykłych użyciach języka są od siebie bardzo odległe. W ten sposób poeta kreuje nowe znaczenia, które przed taką metaforą‑wynalazkiem jeszcze nie istniały, staje się przeto twórcą w dziedzinie pojęć, wzbogaca sposoby mówienia o rzeczywistości. U Schulza jest bardzo wiele metafor odkrywczych w awangardowym sensie tego słowa, ale sama teoria metafory wywodzi się skądinąd, pochodzi z jego koncepcji Słowa pierwotnego oraz języka jako produktu rozpadu pierwotnej Jedności, którą można byłoby utożsamiać z Bogiem‑Słowem z prologu Ewangelii św. Jana. Warto przeczytać fragment krótkiego, ale niezwykle ważnego eseju Mityzacja rzeczywistości:

Jak widać, dla Schulza każde użycie słowa nosi w sobie możliwość odwołania do jego mitycznej historii, a mitologia odsyła do pierwotnej Jedności, stąd biorą się u tego pisarza wielopiętrowe ciągi metaforyczne, w których nakładają się pojęcia z najróżniejszych dziedzin: kosmologiikosmologiakosmologii, biologii, antropologiiantropologiaantropologii, tych lub innych sfer kultury ludzkiej, które pisarz porównuje, dowodząc, że mają wspólną strukturę.

Słownik