Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Charakterystyka epoki

Nazwy „romantyzm” używali sami przedstawiciele tego okresu i formacji kulturowej. Słowo ma dość bogaty rodowód i kilka znaczeń, pochodzi: od określenia języka „ludowego”, nie łacińskiego (lingua romana), poprzez nazwę utworów pisanych takim językiem (romanse), po XV‑wieczny wyraz romanticus, odnoszący się początkowo do takich utworów, a później do wyjątkowo pięknego pejzażu czy wiersza. Zaczęto też mówić jako o „romantycznym” dramacie szekspirowskim i hiszpańskim, podkreślając ich średniowieczny rodowód.

Okres romantyzmu w Europie trwa od drugiej połowy XVIII w. do 1848 r. (umowna data końca epoki znaczonej wydarzeniami Wiosny Ludów), w Polsce od wydania BalladballadaBallad i romansów Mickiewicza (1822) do wybuchu powstania styczniowego w 1863 r. (z fazą dojrzałego romantyzmu w okresie między powstaniami, czyli w latach 1831‑1863).

Charakter romantyzmu został ukształtowany w Europie przez rewolucję francuską (1789), a w Polsce przez upadek państwa i walki narodowowyzwoleńcze. Jego wspólną cechą był bunt przeciw dotychczasowej kulturze dworskiej i równocześnie – skonwencjonalizowanej, „sztucznej”, odchodzącej coraz bardziej od natury cywilizacji mieszczańskiej. Swoją tożsamość okres ten budował w opozycji, stąd silne nacechowanie emocjonalne pary pojęć:

bg‑pink
1:1

pozytywny stosunek emocjonalny

  • uczucia, serce, dusza, intuicja

  • natura, naturalność, pierwotność, oryginalność

  • „prawdy żywe”, poznane sercem

  • szczerość i autentyczność

negatywny stosunek emocjonalny

  • rozum, umysł, „szkiełko” mędrca

  • cywilizacja, sztuczność, wtórność

  • „prawdy martwe”, poznane rozumem

  • fałsz, konwenans, udawanie

Romantycy uważali, że wybitna jednostka nieuchronnie popada w konflikt ze społeczeństwem i zawsze stawali po stronie jednostki, indywidualności, która jest zdolna zmienić losy świata (romantyczny indywidualizm). Równocześnie interesowały ich dzieje ludzkości jako historia ludów i narodów dążących do postępu. Pytali zatem o sens historii, wolność, rewolucję, stąd silny nurt tego okresu, zwany historyzmem. To także czas odkrywania kultur i tradycji, dotąd zaniedbywanych, zapomnianych czy nieznanych: począwszy od średniowiecza i baroku, poprzez kulturę Wschodu (orientalizmorientalizmorientalizm), po ludowość. Po raz pierwszy w tak wyraźny sposób pojawił się konflikt między zwolennikami epoki poprzedniej i nadchodzącej, przyczyniając się do powstania kolejnej opozycji romantycznej: młodystary. Młodzi to zwolennicy nowego, romantycy, którym przeciwstawiają się starzy, czyli klasycy.

Spór (walka) klasyków z romantykami w Polsce

RQG4lgXzKejt41
Kazimierz Brodziński
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

1818Kazimierz Brodziński, O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej – zwolennik sentymentalizmu – według niego „klasyczność” (głównie literatura francuska) to wierność tradycji antycznej, przestrzeganie zasad poetyki klasycznej, ustalone wzorce piękna; „romantyczność” (przede wszystkim literatura niemiecka) to powrót do tradycji chrześcijańskiego średniowiecza, uznanie przewagi natchnienia i wyobraźni, zakwestionowanie reguł.

1819Jan Śniadecki, O pismach klasycznych i romantycznych – uważał, że romantyzm wspiera zabobony i ciemnotę (do postaci tego autora – profesora Uniwersytetu Wileńskiego – nawiązał Mickiewicz w słynnej balladzie Romantyczność, będącej także głosem w dyskusji); kanony prawdy i piękna, ustalone w starożytności, są wieczne i obowiązują w każdej epoce; jeśli się przeciw nim występuje, nie można stworzyć dzieła prawdziwego i pięknego.

Klasycy
R1BeXMLWSDA3C
Jan Śniadecki (1756–1830)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1WvOpjk4Yoxp
Kajetan Koźmian (1771–1856)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R4oZ1EHBv91uc
Ludwik Osiński (1775–1838)
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Romantycy
Rwur1cuvqMoeI
Maurycy Mochnacki (1803‑1834)
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R14zveldTpu7o
Adam Mickiewicz (1798‑1855)
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.
R1Y9RV9rmK0bj
Michał Grabowski (1804‑1863)
Źródło: dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kalendarium

RfAZ43yR0jSpR
Oś czasu: 1822 wydanie Ballad i romansów Mickiewicza uznawane za początek romantyzmu w Polsce, 1824 proces filomatów i filaretów w Wilnie, 1830 rewolucja lipcowa we Francji, 1830 - 1831 powstanie listopadowe, 1833 - 1834 Słowacki Kordian, Krasiński Nie-Boska komedia, Fredro Zemsta, 1838 powstanie Biblioteki Polskiej w Paryżu, 1842 działalność księdza Piotra Ściegiennego, 1846 powstanie krakowskie, rabacja Jakuba Szeli, 1848 Wiosna Ludów; powstanie Legionu Polskiego we Włoszech (z inspiracji Mickiewicza), 1849 śmierć Słowackiego i Chopina, 1850 Norwid - Promethidion, 1852 Napoleon III cesarzem Francji, 1855 śmierć Mickiewicza, 1861 manifestacje patriotyczne w Warszawie i Wilnie, 1863 - 1865 powstanie styczniowe; umowny koniec romantyzmu w Polsce

Kontynuacja i nawiązania do epoki romantyzmu

Literatura
  • Stanisław Wyspiański, WarszawiankaNoc listopadowaWyzwolenie

  • Jan Kasprowicz, Pieśń o pani, co zabiła pana

  • Jan Lechoń, Nie‑Boska komediaMickiewicz zmęczony

  • Jerzy Liebert, Rozmowa o Norwidzie

  • Władysław Broniewski, Ballady i romanse

  • Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

  • Tadeusz Konwicki, Bohiń

  • Thomas Mann, Lotta w WeimarzeDoktor Faustus

  • Henryk Sienkiewicz, Latarnik

Malarstwo
  • Michał Elwiro Andriolli, ilustracje do Pana Tadeusza

  • Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai

  • Wojciech Kossak, Polonez

Muzyka
  • Piotr Czajkowski, opera Eugeniusz Oniegin

  • Władysław Żeleński, opery Konrad Wallenrod i Goplana

  • Marek Grechuta, piosenka Niepewność (do wiersza Adama Mickiewicza)

  • Stanisław Sojka, Grzegorz Turnau, piosenka do filmu Pan Tadeusz

  • Charles Gounod, opera Faust

Film
  • Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza – Lawa, reż. Tadeusz Konwicki, 1989 (Gustaw Holoubek i Artur Żmijewski w roli Gustawa‑Konrada)

  • Pan Tadeusz, reż. Andrzej Wajda, 1999 (Michał Żebrowski w roli Pana Tadeusza, Bogusław Linda jako Jacek Soplica)

  • Dom św. Kazimierza, reż. Ignacy Gogolewski, 1983 (Ignacy Gogolewski w roli Norwida)

Słownik

ballada
ballada

(gr. ballo - miotać się, wł. ballare - tańczyć) gatunek literacki pochodzenia ludowego, obejmujący teksty o charakterze epicko‑lirycznym, łączący cechy trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu. Mimo różnic w genezie i ewolucji wzorców powiada stałe cechy charakterystyczne: tematem ballad są wydarzenia dziwne i zagadkowe, sposób ujęcia tematu cechuje naiwność i prostota, w balladach występuje jednowątkowa fabuła wzbogacona partiami dialogowymi. W warstwie językowej ballada operuje typowymi środkami poetyckimi: epitetami, porównaniami, powtórzeniami.

orientalizm
orientalizm

styl akcentujący cechy kultury Wschodu, zwłaszcza hinduską, japońską, arabską, perską, chińską