O satyrze

SatyrasatyraSatyra narodziła się w starożytności, odżyła w renesansie, rozkwitła w oświeceniu. To gatunek liryczno‑epicki, wyróżniający się określonymi cechami kompozycyjnymi, zaliczany do literatury dydaktycznej. W szerszym znaczeniu to postawa krytyczna wobec negatywnie ocenianych zjawisk, może występować w dramacie, liryce czy epice. Ostrze satyry jest ulubionym orężem publicystów, także współcześnie.

Autorzy utworów satyrycznych stawiali sobie zadanie wyśmiania i napiętnowania charakterów, poglądów, postaw wobec wszelkich zjawisk życia społecznego, obyczajów, postaw światopoglądowych, określonych grup czy instytucji. Istotą wypowiedzi satyrycznej jest negacja i krytyka, natomiast celem kształtowanie lepszego człowieka i społeczeństwa. Jednak dydaktyzm satyry nie jest moralizowaniem, satyryk nie jest kaznodzieją. Stara się rozbawić czytelnika stosując środki komicznej deformacji: groteskę, karykaturękarykaturakarykaturę, dowcip, ironięironiaironię czy szyderstwo. Po ten gatunek chętnie sięgali oświeceniowi publicyści, którzy uważali, że satyra ma sprawczą moc. Ich tematem były obyczaje i stosunki społeczne, a także aktualna sytuacja polityczna. Mistrzem tego gatunku w Polsce stał się Ignacy Krasicki. Za jego twórczością stała jednak wielka tradycja.

RLXcisuB7dnmi

Rysunek przedstawia karykaturalnie narysowanych ludzi w osiemnastowiecznych strojach. Po lewej stronie znajduje się grający na harfie mężczyzna. Obok niego tańczą kobieta i mężczyzna w mieszczańskich strojach. Pośrodku przed bardzo otyłą arystokratką klęczy mężczyzna i wachluje kobietę wachlarzem. Za jego plecami gra na bębenku mały chłopiec i na flecie roztańczony mężczyzna.

Początki satyry

W starożytnej Grecji elementy satyry występowały w komedii, szczególnie w dramacie satyrowym. Autorzy tych utworów z przymrużeniem oka traktowali świat bogów i herosów, a z czasem, w podobnie żartobliwym tonie, zaczęto przedstawiać postaci wielkich filozofów. Za ojca gatunku uważa się Horacego (65–8 p.n.e), nazywanego największym łacińskim lirykiem i mistrzem satyry. Rozwój satyry przypadł na okres rozpadu potęgi Rzymu i erozji wartości konstytuujących społeczeństwo. Odnosiły się bezpośrednio do aktualnej sytuacji, piętnowały stosunki polityczne i społeczne oraz upadek obyczajów. 

Historia satyry w Polsce

Rz7OVzsJ1eAtc1

Zdjęcie przedstawia starożytną rzeźbę dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna stoi. W lewej, uniesionej dłoni trzyma dużą kiśc wunogron. W prawej dłoni puchar. Na głowie mężczyzny jest wieniec z liści winorośli. Genitalia mężczyzny zasłonięte są liściem winorośli.

W literaturze polskiej satyra piętnowała obyczaje oraz odnosiła się do spraw społeczno‑politycznych. Elementy satyry można zauważyć już w średniowiecznych tekstach, ale na stałe w literaturze zagościła od czasów renesansu. Powstały wówczas pierwsze komedie i fraszki, które ośmieszały ludzkie wady i postawy. Satyryczne epigramaty tworzył Mikołaj Rej (1505–1569). W 1564 Jan Kochanowski (1530–1584) wydał dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi utwór satyryczno‑polityczny Satyr albo Dziki mąż. Dał on nazwę nowemu gatunkowi – poematowi satyrowemu. Nawiązując do greckich dramatów satyrowych, przywołał postać satyra, który w tradycji greckiej był utożsamiany z sylenem, pełniącym także rolę filozofa. Postać filozofującego satyra występowała w Uczcie Platona. Figura dzikiego męża wywodzi się z folkloru średniowiecza i jest to samotnik, który żyjąc z dala od społeczeństwa, przygląda mu się krytycznym okiem. Satyr i dziki mąż zostali złączeni przez Kochanowskiego w jedną postać, która obserwuje z ukrycia i niesie Rzeczpospolitej moralne przesłanie, wzywa do odnowy szlacheckiej tradycji, odrzucenia zbytków i podjęcia działań istotnych dla kraju.

W okresie baroku powstały Satyry albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze Krzysztofa Opalińskiego, bazujące na wzorcach rzymskich – utworach Persjusza i Juwenalisa. Poeta opisywał aktualne problemy społeczne, postulował reformy gospodarcze, zniesienie pańszczyzny i rozwój oświaty. Barokowym poetą o mocnym zacięciu satyrycznym był Wacław Potocki, określany jako sumienie narodu. Jego wierszowane utwory miały charakter typowo publicystyczny i moralizatorski. 

Satyra polska okresu oświecenia

Literatura oświeceniowa, podążając za filozofią epoki i hasłem Sapere aude (Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem), stawiała sobie konkretne zadania edukacji społeczeństwa i naprawy rzeczywistości. Oświeceniowy duch walki z ciemnotą i niesprawiedliwością, mógł teraz realizować się w gatunku literackim, którego dodatkową i znaczącą cechą był komizm, a reformatorskie postulaty i argumenty moralne zyskiwały perswazyjną siłę, jak również zainteresowanie publiczności.

Polscy twórcy oświeceniowi wystrzegali się ataków personalnych. Satyra wyraźnie odróżniała się od paszkwilu i pamfletu – typowych dla niechlubnego okresu konfederacji barskiej. Najwięksi polscy autorzy – Adam Naruszewicz i Ignacy Krasicki – formułowali wyraźnie „zasady gry”. Adam Naruszewicz pisał:

Ignacy Krasicki poetycką definicję gatunku zawarł w satyrze Do króla: 

Franciszek Ksawery Dmochowski w Sztuce rymotwórczej wyraźnie określił zadania satyry: „szydzić z wad, karcić błędy, oszczędzać osoby”. 

Pod wpływem sytuacji politycznej (szczególnie w okresie Sejmu Czteroletniego) gatunek ewoluował, zarzuty były adresowane konkretnie i wyrażane w coraz ostrzejszej formie. Twórcami satyr politycznych stali się Franciszek Zabłocki i Tomasz Kajetan Węgierski. Choć z upływem czasu zmieniały się sposoby perswazji, najlepsze satyry czasów stanisławowskich cechował dydaktyzm daleki od moralizatorstwa, komizm stosowany inteligentnie i krytyka mocna, ale nie zjadliwa. Hasło Komisji Edukacji Narodowej „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne” korespondowało ze zdaniem Krasickiego: 

Rodzaje satyry:

• satyry społeczno‑obyczajowe (M. Rej, J. Kochanowski, W. Potocki i I. Krasicki),

• satyry polityczne (F. Zabłocki, Do Króla I. Krasickiego)

• satyry filozoficzne (I. Krasicki i A. Naruszewicz)

• satyry osobiste (F. Zabłocki)

• satyry literackie (na przykład satyry Persjusza)

R1OigZxd5z0KQ

Obraz przedstawia wnętrze salonu. Znajdują się w nim ubrani w osiemnastowieczne stroje arystokratyczne ludzie. Jest także flecista i czarnoskóry służący w liberii. Uczestnicy spotkania rozmawiają, czytają, piją.

Środki literackie, którymi satyra realizuje swoje cele dydaktyczne

Związek satyr z konkretnym czasem i przestrzenią jest bardzo wyraźny, zapotrzebowanie na ten gatunek literacki pojawia się w czasach wyraźnego zepsucia obyczajów, demoralizacji i odrętwienia społecznego. Satyra pokazuje człowieka i społeczeństwo w krzywym zwierciadle, posługując się dowcipem, kpiną, sarkazmem, ironią, groteską. Stosuje różne rodzaje komizmu, komizm postaci, komizm sytuacyjny, komizm wynikający z kontrastu. Chętnie wykorzystuje technikę karykatury, polegającą na wzmacnianiu efektu komicznego wyolbrzymieniami i przejaskrawieniami ludzkich wad i słabości, stosunków społecznych i politycznych. Autorzy chętnie stosują wykrzyknienia, pytania retoryczne, bezpośrednie zwroty do odbiorcy, ale też wykorzystują motywy lub schematy tematyczne, które pojawiły się u początków gatunku.

Popularne schematy satyry:

• Narzekanie na upadek obyczajów i cnót oraz na powszechną głupotę.

• Podkreślanie wagi tradycji i narzekanie na odejście od tradycji, często przy równoczesnej krytyce konserwatyzmu.

• Postulowanie reform, często przy równoczesnej krytyce cywilizacji

• Utrwalanie mitu „złotego wieku” – dla kontrastu z „wiekiem zepsutym”, w którym żyje autor satyry.

Dla większości satyryków (łącznie z rzymskimi twórcami gatunku) ich epoka była najgorszą z epok. Przyczyny zła, czyli postępującej degradacji społeczeństw i narodów, opisywali w podobny sposób. Jak ujął to Krasicki w Świecie zepsutym:

A skąd wzięły się owe „zdrożne obyczaje”? To na ogół jakaś cudzoziemska moda. Już Juwenalis przecież stwierdził, że wraz „z pieniądzem szpetnym, przyszły zwyczaje z daleka”.

Ignacy Krasicki Żona modna

Talent artystyczny Krasickiego i jego zmysł obserwacji ludzkich zachowań czy postaw pozwoliły mu stworzyć utwory, w których opisywane wady zyskują plastyczny, wyrazisty wymiar i przez to znacznie szybciej uświadamiają czytelnikowi istotę problemu. Do najciekawszych pod tym względem utworów należy Żona modna opublikowana w 1779 roku w tomie Satyry, określanym dziś jako część pierwsza wszystkich satyr Krasickiego.

Tytułowa żona modna (dama modna) jest typem postaci, który zagościł w literaturze oświecenia w celu ośmieszenia kobiet bezmyślnie zapatrzonych w modę, obyczajowość i kulturę obcych krajów, przede wszystkim Francji. Rodzima tradycja była dla nich nudna, niewarta kultywowania, a narodowy gust postrzegany jako zaściankowy, prowincjonalny.

Jedną z wad tytułowej bohaterki satyry Ignacego Krasickiego jest jej zapatrzenie w kulturę i obyczajowość obcych krajów. Wzorem żyjących tam kobiet żona Piotra chce na przykład stworzyć w swej wiejskiej posiadłości wspaniały, wystawny ogród.

R19xyaw1pA4rf

Rysunek przedstawia grupę osób nad brzegiem jeziora. Po lewej i prawej stronie wysokie drzewa. Naprzeciwko ludzi, po drugiej stronie jeziora budynek z kolumnami.

Satyra i satyryk współcześnie

Słownik