Przeczytaj
Dzieło MachiavellegoMachiavellego Książę jest zbiorem politycznych analiz oraz wskazówek formułowanych na bogatym tle przykładów historycznych i skierowanych do władców (książąt). Machiavelli różni się od większości autorów klasycznych dzieł filozofii politycznej tym, że nadaje refleksji o polityce charakter empiryczny, natomiast nie kreśli obrazu państwa doskonałego, ani nie przedstawia najwyższych wartości, których realizacja miałaby być zadaniem tego państwa. Niechętny był Machiavelli zwłaszcza wartościom chrześcijańskim, mniej krytyczny był wobec wartości właściwych kulturze starożytnej Grecji czy Rzymu:
Historia myśli politycznej od Machiavellego po czasy współczesneReligia starożytnych uczyła też oddawać cześć boską ludziom, którzy okryli się sławą doczesną, jak dowódcom wojskowym i naczelnikom państw. Natomiast nasza religia nakazuje czcić nie tyle ludzi czynu, co ludzi pokornych, oddanych życiu kontemplacyjnemu. Najwyższe dobro widzi ona w pokorze, w samozaparciu i w pogardzie rzeczy tego świata; religia pogańska zaś doszukiwała się go w wielkości ducha, w sile ciała i w tym wszystkim, co czyni ludzi dzielnymi. A jeżeli nasza religia żąda, abyś posiadał hart ducha, to nie dlatego, abyś zdolny był do działania, ale dlatego, abyś mógł łatwiej znosić cierpienia.
Źródło: Marcin Król, Historia myśli politycznej od Machiavellego po czasy współczesne, Gdańsk 2001, s. 21.
Według Machiavellego drogowskazem działań księcia jest zdobycie lub utrzymanie władzy, wszakże autor Księcia nie był ślepym apologetą władzy. Widział w niej narzędzie utrzymywania jedności państwa i dobra całości państwa, czyli to, co później nazwano racją stanu. Skuteczne używanie tego narzędzia to również kryterium oceny działań władcy. Autor Księcia unika moralizowania na rzecz afirmacji skuteczności i bezkompromisowości działania, zaś ludzka cnota (virtu) to wg niego zespół psychicznych dyspozycji zapewniających odważne i sprawne działanie, a zwłaszcza narzucanie otoczeniu swojej woli. Towarzyszy temu pesymistyczny obraz natury człowieka. Zdaniem Machiavellego
Książę [fragment](…) mądry pan nie może ani powinien dotrzymywać wiary, jeżeli takie dotrzymywanie przynosi mu szkodę i gdy zniknęły przyczyny, które spowodowały jego przyrzeczenie. Zapewne gdyby wszyscy ludzie byli dobrzy, ten przepis nie byłby dobry, lecz ponieważ są oni nikczemni i nie dotrzymywaliby tobie wiary, więc ty także nie jesteś obowiązany im jej dotrzymywać (…).
Źródło: Niccolo Machiavelli, Książę [fragment], tłum. Cz. Nanke, s. 29.
Takie spojrzenie na władzę i politykę było ówcześnie nowością i ma znaczenie również dzisiaj. Można bowiem uważać Machiavellego za prekursora nowoczesnego rozumienia polityki, a także pierwszego analityka praktyk socjotechnicznych, które zmierzają, drogą mniej lub bardziej jawnej manipulacji, do wywołania pożądanych skutków w społecznej świadomości.
Część socjotechnicznych rad udzielanych przez Machiavellego władcom została uporządkowana i opisana przez polskiego socjologa Adama Podgóreckiego. Rozpatrzmy przykłady: zasada samowystarczalności zawiera się w następującym fragmencie Księcia:
Socjotechniczne wątki w twórczości MachiavellegoStąd wypływa ogólne prawidło, które nie zawodzi nigdy lub rzadko, że gubi sam siebie ten, kto drugiego czyni potężnym, gdyż tworzy się tę potęgę zręcznością lub siłą, a jedno i drugie budzi nieufność u tego, który stał się potężnym.
Źródło: Adam Podgórecki, Socjotechniczne wątki w twórczości Machiavellego, [w:] Jan Malarczyk, Paradoksy losów doktryny, Warszawa 1973.
Zasada ta mówi, że należy polegać w pierwszym rzędzie na własnej sile, ponieważ uciekanie się do wspierania przez potęgi innych, nawet jeśli chwilowo występują w roli sojuszników, może powodować, że zwrócą się przeciwko nam. Inna z zasad - kalkulacji skutków, głosi:
Socjotechniczne wątki w twórczości MachiavellegoTrzeba to rozumieć, że książę, a szczególnie nowy, nie może przestrzegać tych wszystkich rzeczy, dla których uważa się ludzi za dobrych, bowiem dla utrzymania państwa musi częstokroć działać wbrew wierności, wbrew miłosierdziu, wbrew ludzkości, wbrew religii. Trzeba więc, by miał on umysł zdolny do zwrotu, stosownie do tego, jak wiatry i zmienne koleje losu nakazują, i jak rzekłem powyżej, nie powinien porzucać dobrego, gdy można, lecz umieć czynić zło, gdy trzeba.
Źródło: Adam Podgórecki, Socjotechniczne wątki w twórczości Machiavellego, [w:] Jan Malarczyk, Nicollo Machiavelli. Paradoksy losów doktryny, Warszawa 1973, s. 29.
Machiavelli wydaje się być tutaj zwolennikiem zasady „cel uświęca środki” i rzeczywiście, wybór, którego dokonuje książę, nie biegnie między tym, co uważane jest za dobre, a tym, co za złe, tylko między tym, co sprzyja bądź nie sprzyja utrzymaniu władzy, zaś książę w tej sytuacji powinien wykazać się umiejętnością porzucania racji moralnych na rzecz racji stanu. Nie ma co prawda powodów, dla których książę musiałby czynić zło bądź porzucać dobro z wyjątkiem utrzymania władzy, ale gdy chodzi o nią, książę nie może się wahać.
Słownik
(1561–1626) wybitny filozof renesansowy i prawnik, zasłużony dla tworzenia nowożytnej, eksperymentalno‑indukcyjnej metody badań naukowych, twórca utopii Nowa Atlantyda
(1469 – 1527) florencki filozof polityki, prawnik i dyplomata, autor dzieła pt. Książę, uważanego często za pierwszy świecki, naukowy opis oraz analizę polityki; w ujmowaniu polityki przez Machiavellego uderza traktowanie racji stanu jako jedynego kryterium oceny postępowania władzy; z tego powodu stał się on symbolem postawy pragmatycznej i amoralistycznej w polityce; postać Machiavellego obecna jest w kulturze popularnej, np. w grach komputerowych, a także w utworze P. Gintrowskiego Machiavelli